PHÁC THẢO PHONG THỦY HÀ TĨNH. BÀI 18.

PHÁC THẢO PHONG THỦY HÀ TĨNH. BÀI 18. 

PHẦN I. PHÁC HỌA CHÂN DUNG MỘT VÙNG ĐẤT.

Bản đồ Huyện Can Lộc – Hà Tĩnh.

 II.   PHONG THỦY VÀ DANH NHÂN XÃ TRÀNG LƯU - HUYỆN CAN LỘC.

Làng Trường Lưu, tổng Lai Thạch, huyện La Sơn, phủ Đức Quang, xứ Nghệ An, (nay là xã Trường Lộc, huyện Can Lộc, tỉnh Hà Tĩnh) là một trong những làng văn hóa nổi tiếng của Việt Nam. Nơi đây là quê hương của dòng họ Nguyễn Huy với 3 danh nhân văn hóa Việt Nam và nhiều nhà khoa bảng khác.

Làng Tràng Lưu được thành lập từ giữa thế kỷ thứ XV, và người đặt tên làng là Thủy tổ họ Nguyễn Huy, cụ Ngũ kinh Bác sĩ Nguyễn Uyên Hậu sau khi cùng cư dân các xóm nhỏ vùng xung quanh dời vào gần gò Rú Phượng để xây dựng làng. Bản đồ 1 giới thiệu địa giới làng Trường Lưu từ thời cụ Uyên Hậu.

“ Khi về vùng Lai Thạch xưa, nay là các xã Trường Lộc, Song Lộc, Phú Lộc hoặc rộng lớn hơn về vùng xung quang Rú Cài (Nhạc Sạc Sơn) với các làng cũ: Nguyệt Ao, Mật Thiết, Kiệt Thạch, Yên Huy, Đông Tây, Vĩnh Gia, Nguyễn Xá… ít ai biết được về nguồn gốc tên các làng, thời gian xây dựng làng …kể cả qua các lời truyền hay giai thoại. Riêng với làng Tràng Lưu – Trường Lưu thì trước là giai thoại, truyền ngôn và sau ít nhiều có tư liệu về tên làng và thời gian có tên làng Tràng Lưu, sau đọc là Trường Lưu.

Trước năm 1945, làng Trường Lưu thuộc xã Lai Thạch (xã Lai Thạch thời đó gồm 5 làng là: Trường Lưu, Đông Tây, Vĩnh Gia, Yên Thọ, và Phúc Lộc). Cuối năm 1945 đầu năm 1946, thực hiện chủ trương bỏ cấp tổng, chính quyền mới lập xã Lam Kiều gồm các làng Phúc Lộc, Yên Thọ, Vĩnh Gia, Đông Tây, Trường Lưu (xã Lai Thạch cũ) và làng Nguyễn Xá (thuộc xã Nguyệt Ao). Làng Nguyễn Xá (thuộc xã Nguyệt Ao) thời đó gồm các xóm Quỳnh Côi, xóm Giai và làng Nguyễn Xá, (xã Nguyệt Ao bao gồm các làng: Nguyễn Xá, Mật Thiết, Phúc Hội và Yên Tràng). Cuối năm 1949-1950 lại lập xã Trà Lĩnh bao gồm các xã: Lam Kiều, Liên Nga, Linh Quy và Minh Tân cho tới năm 1953-1954 chia xã Trà Lĩnh thành các xã Thuận Lộc, Kim Lộc, Nga Lộc, Song Lộc, Phú Lộc và Trường Lộc. Xã Trường Lộc bao gồm làng Trường Lưu, xóm Quỳnh Côi và xóm Giai của làng Nguyễn Xá trước đây, và giữ nguyên ranh giới từ thời gian đấy cho đến bây giờ. Năm 1989, chia lại ranh giới và đổi tên các xóm thành: Đông Thạc, Phúc Trường, Phượng Sơn, Quỳnh Sơn và Tân Tiến.” (Ths. Nguyễn Trí Sơn, Trưởng phòng quản lý di sản- SVHTT và DL Hà Tĩnh)

“Vùng đất nằm lọt giữa các dãy núi chè (Trà Sơn), Rú Bụt (Bột Sơn), Rú Cài (Nhạc Thốc Sơn) xưa là các lòng chảo, mùa mưa nước ngập thành hồ. Về sau hồ bồi lấp, chỉ còn một con ngòi nhỏ chảy vào sông Nhe, có tên Phúc Giang. Bên sông có mấy chòm dân cư thưa thớt. Kẻ Vạc, Kẻ Trằng… đầu thế kỷ XV dời lên vùng đất cao trên dãy Phượng Lĩnh gọi là Trường Lưu [5]; “Xa xưa, Trường Lưu gồm các làng Kẻ Đò, Kẻ Vạc, và làng Tràng. Ba làng này nằm ven một con sông nho nhỏ quanh co gọi là sông Phúc Giang. Đến đời Lê Thánh Tông, Cụ Uyên Hậu, thuỷ tổ họ Nguyễn Huy… đã về đây. Nhận thấy ba làng Kẻ Đò, làng Vạc và làng Tràng ở đồng trũng, dân vất vả quanh năm, mà Phượng Lĩnh cách đó không xa, độ dăm trăm mét thôi, là nơi “địa linh tú khí” không những dễ làm ăn mà còn cao ráo, bề thế, có cơ phát triển. Có tầm nhìn xa, cụ Uyên Hậu đã đề xuất với dân ba làng chuyển về đây. Và sau khi nhập với Kẻ Bỉn (thuộc làng Đông Tây đặt tên là làng Trường Lưu. Cái tên Trường Lưu có từ đó” (Thái Kim Đỉnh).

Tên làng Tràng Lưu có từ gốc tích đó, nói Nguyễn Uyên Hậu là người lập làng Tràng Lưu cũng đúng vì ông đã bàn với cư dân cùng dời vào sườn núi lập làng, hoặc nói ông là người đặt tên làng là Tràng Lưu để ngày nay ta có tên gọi Tràng Lưu-Trường Lưu - Trường Lộc, cũng đều đúng cả.

Nguyễn Huy Cừ thuộc thế hệ thứ 15 họ Nguyễn Huy Trường Lưu (NHTL), là người dạy chữ Hán ở làng, hai lần trúng Nhị trường thi Hương và từng là học trò của Tiến sĩ Nguyễn Văn Trình, trong bài Trường Lưu giai sự vịnh có ghi:

 “Nhớ quan Bác sĩ Nam thiên,

Tràng Lưu danh hiệu dọi truyền đến nay.”

Làng Trường Lưu hiện nay.

Phía Bắc, Tây Bắc giáp xã Song Lộc, Đông Bắc và Đông giáp 2 xã Thanh Lộc và Yên Lộc, phía Nam giáp xã Gia Hanh và Tây Nam chung ranh giới với xã Phú Lộc. Xã Trường Lộc, bao gồm 5 xóm là: Đông Thạc, Phúc  Trường, Phượng Sơn, Quỳnh Sơn và Tân Tiến. Trước đây qua nhiều lần thay đổi của thế sự, tên gọi của các xóm, làng cũng đổi thay, một số tên như làng Vạc, làng Tràng (Kẻ Trằng), Kẻ Đò, Kẻ Bỉn… chỉ còn lại trong ký ức, rồi xóm Đình, xóm cầu Lối, làng Quan…một số tên từ thời xưa như làng Trại thì vẫn còn cho đến ngày nay. 

Xã Trường Lộc thuộc vùng đất giữa các dãy Rú Chè (Trà Sơn), Rú Bụt (Bụt Sơn) và Rú Cài (Nhạc Sạc Sơn), xưa là các lòng chảo, mùa mưa nước ngập thành hồ nay là các sông lạch. Giữa có một số rú nhỏ như Rú Mác, Rú Cà. Như vậy địa bàn xã được tự nhiên kiến tạo đủ cả đồi núi, đồng bằng ven sông. Từ điểm chung này, lần lượt xem xét địa hình núi, sông. Lịch sử phát triển của làng gắn liền với địa hình sông núi ở vùng này. Trường Lưu có đầy đủ các yếu tố tự nhiên phong phú, núi, sông xen lẫn. Làng hình thành theo thế dựa vào ven núi, triền sông.

Núi: Núi Cài - Nhạc Sạc Sơn là tên gọi Hán Việt, dân xung quanh quen gọi là Rú Cài gồm núi Cao (núi Nậy) và núi Thấp. Núi Cài được nhắc đến trong các tư liệu xưa . Nhạc Sạc Sơn nằm giữa 5 xã: Thanh Lộc, Yên Lộc, Song Lộc, Kim Lộc và Trường Lộc. Trường Lộc nằm ở phía Tây Nam núi. Từ ngọn núi Cài có một dải đồi sải dài khoảng chừng 2 km, dân trong vùng quen gọi là Rú Ngang, xuôi về sông Phúc Giang giống như đuôi chim (cánh chim phượng) gọi là Rú Phượng hay Phượng Lĩnh. Vùng đồi này trước đây có 2 con đường đi qua Thanh Lộc, một qua Eo Cao và một qua Eo Thấp, trước đây ở hai bên sườn núi dân làng Trường Lưu thường trồng các loại cây có củ như lạc, củ đậu, sắn, khoai vạc, khoai từ. Khá nhiều mía được trồng ở đây. Các loại cây trên, trừ lạc được thu hoạch vào quãng tháng 6 âm lịch, còn lại được thu hoạch vào tháng 11, Chạp. Mía được dùng để kéo che làm mật. Đoạn cuối, núi rẽ hai nhánh, một về làng Trại, một qua giữa làng và kết thúc ở Rú Mác, thường gọi là Mạc Sơn. Ở phần giữa gò Phượng Lĩnh, dân thường hay gọi là Rú Đền, vì trên đó có Đền Rú thờ Nam Nhạc Đại Vương.

Bùi Dương Lịch (1757-1828) soạn sách Nghệ An Ký vào thời gian ông làm Đốc học Nghệ An, chép “Từ núi Bụt Sơn mọc lên núi Cài”. Lưu Công Đạo biên soạn Phong thổ chí huyện Can Lộc năm 1871 và Trần Mạnh Đàn viết Can Lộc huyện phong thổ ký năm 1930 cũng chỉ ghi ở giữa vùng “4 xã” thời xưa và “thế núi này trông như hình con chim vươn cổ giang cánh, có nhiều chỗ núi nhấp nhô quanh lượn như từng đôi chim phượng hoàng vờn múa”.

Núi Cài cùng đá ở núi này được miêu tả kỹ hơn ở , nhưng chủ yếu vẫn về phía làng Kiệt Thạch và Yên Huy (xã Thanh Lộc và Yên Lộc). Nếu quan sát kỹ, ta thấy, từ Núi Nậy một dải đồi dài chạy khoảng hai cây số thì chia làm hai nhánh một nhánh về phía Tây và một nhánh về phía Tây Nam. Dãy đồi này dân làng thường gọi là Rú Ngang, Rú Đền và Rú phượng.  

Rú Mác (Mạc Sơn), Bùi Dương Lịch ghi “Từ Trà Sơn chia làm 3 nhánh, nhánh đông làm núi Bụt Sơn, các núi Mạc Sơn, núi Trường Sơn, xã Lai Thạch”. Không rõ có phải núi Mạc Sơn này không, dân làng thường gọi là Rú Mác, gần như ở cuối dãy nhánh Tây Nam của Rú Ngang – Rú Đền, Rú Phượng. Núi Trường Sơn chưa rõ là núi nào, hồi xưa ở giữa xã Trường Lộc hiện nay, chỗ gần đình làng có núi gọi là núi Bình Cương, không rõ có phải là núi Trường Sơn mà Bùi Dương Lịch nói đến chăng?

Núi Quỳnh Côi, ở xóm Quỳnh Sơn, ở đây trước có nhà Thánh làng Nguyễn Xá, nay không rõ núi vì dân làng đã làm nhà ở kín, phía Tây Bắc vẫn còn sườn núi có nhiều đá dăm, trước là kho lương thực.

Rú Cà - nằm giữa vùng ranh giới xã Gia Hanh với Trường Lộc, phía Nam núi là phần đất của Trường Lộc, có lẽ trước đây dân làng hay lấy đá về cà chân, nên gọi là Rú Cà chăng? Trước ở đây có một cái miếu, có nhiều đồi cây nhỏ như sim, móc… xung quanh núi có nhiều thửa đất, có nhiều cát, dân làng thường trồng sắn, củ đậu và các loại khoai vạc, khoai từ.

Sông: ở xã Trường Lộc, các xóm làng đều dựa vào chân núi và ven sông, sông quanh xã thuộc hệ thống sông Nghèn. Như phần trên đã trình bày, đây là vùng giữ núi Cài và núi Bụt, nên xưa là cái lòng chảo, mùa mưa nước ngập, ngày nay dịp mưa là thường vào tháng Chín âm lịch, nước tràn về, ta lại có thể hình dung ra lòng chảo này . Ngày nay, sông qua xã được chia làm nhiều nhánh, một phần của sông Minh Giang, đoạn qua Trường Lưu là sông Phúc Giang, gần như là ranh giới tự nhiên giữa các xã. Tên gọi sông Phúc Giang là đoạn giữa xã Yên Lộc, Gia Hanh và Trường Lộc, sông Đò Hói là đoạn từ xã Song Lộc với Trường Lộc. Sông được khơi, đào nhiều lần như vào năm Quý Sửu – niên hiệu Duy Tân  và năm Mậu Dần .

Cùng với sông là các cầu để qua lại, đó là: Cầu Cơn Khế theo tỉnh lộ giáp giới với xã Song Lộc, Cầu Làng qua làng Vĩnh Gia xã Song Lộc, Cầu Lối cuối xóm có tên gọi là xóm Cầu Lối để đi qua làng Đông Tây, sang xã Phú Lộc, Cầu Ròi, qua làng Hốt xã Phú Lộc, Cầu Đồng Trấu vào Rú Cà, Cầu Quan để sang khu ruộng Đồng Quan. Giáp với làng Yên Huy là một con lạch nhỏ, khó nhận biết dòng chảy, qua lạch này không có cầu. Giữa xóm Quỳnh Côi và xóm Giai có một cây cầu cũng gọi là Cầu Lối, gọi là cầu, nhưng thực là một cây gỗ to bắc qua. Gần đấy có cầu Lối qua một đoạn ruộng qua sông có Cầu Xóm Tám, qua xóm 8 xã Song Lộc. 

Ruộng: làng có mấy cánh đồng sau: dọc theo sườn núi phía Bắc giáp với làng Nguyễn Xá, với các tên gọi như Đồng Mụ Vàng (trung kho vàng chăng?), Đồng Ba Lăm.

Giữa làng Quỳnh Côi với làng Trại gần gò Phượng Lĩnh và Rú Mác, và Đồng Vời, chủ yếu là trồng lúa.

Giữa làng Đông Tây với làng Trường Lưu là khu ruộng chừng vài chục mẫu, có Cồn Hiên là nơi trước đây Nguyễn Huy Tựu lập ruộng khoa danh.

Giữa làng Yên Huy với làng Trường Lưu, chủ yếu các dải ruộng men theo khe.

Giữa làng Gia Hanh với làng Trường Lưu có Đồng Trấu, Đồng Quan. Ở đây trước có ruộng hương hỏa của họ Nguyễn Huy Tràng Lưu từ thời Nguyễn Công Ban.

Phần đất ở sườn núi, có dạng đất màu đỏ, tiện cho việc trồng các loại cây củ. Ở Rú Cà cũng vậy, dọc ven đồi Rú Ngang trước đây là các mảnh đất trồng mía, khoai vạc, khoai từ, củ đậu, sắn v.v…nay gần như bỏ hoang.

(Ths. Nguyễn Trí Sơn, Trưởng phòng quản lý di sản- SVHTT và DL Hà Tĩnh). 

II .    HỌ NGUYỄN TRÀNG LƯU.

Có một dòng họ ở vùng quê thuần nông của Hà Tĩnh nhưng có đến 11 di tích văn hóa, trong đó có 3 di tích cấp tỉnh, 3 di tích cấp quốc gia. Đặc biệt, mới đây hai di sản của dòng họ này được UNESCO công nhận là di sản tư liệu ký ức thế giới.

Đó là dòng họ Nguyễn Huy ở làng Trường Lưu, xã Trường Lộc (huyện Can Lộc, Hà Tĩnh).

Theo gia phả họ Nguyễn tại Tràng Lưu thì vùng đất nằm cạnh rào Nhe  gồm có ba xóm là Kẻ Trằng, Kẻ Đò, Kẻ Vạc. Vị tổ của họ Nguyển Tràng Lưu là người quận Trần Lưu bên Trung Quốc về định cư tại vùng này vào thế kỉ XV. Ông thấy vùng Kẻ Trằng cao ráo, địa thế đẹp nên đã bàn với dân làng lên định cư tại đây. Tên làng Tràng Lưu là tiếng ghép “Tràng” (Kẻ Tràng) với “Lưu” trong Trần Lưu quận. Về sau người ta quen đọc thành Trường Lưu. Trước năm 1921, làng Tràng Lưu thuộc về tổng Lai Thạch, huyện La Sơn, tỉnh Hà Tĩnh. Từ năm 1921 thuộc về huyện Can Lộc. Ngày nay làng Tràng Lưu ngày xưa nằm trong xã Trường Lộc, huyện Can Lộc, tỉnh Hà Tĩnh. Cùng với họ Nguyễn Tiên Điền thì họ Nguyễn Tràng Lưu là một cự tộc về trước tác. Hai dòng họ này đã tạo nên “Hồng Sơn văn phái” nổi tiếng trong cả nước. Về sự nghiệp trước tác của dòng họ Nguyễn Tràng Lưu tiêu biểu có Nguyễn Huy Oánh,Nguyễn Huy Quýnh, Nguyễn Huy Tự, Nguyễn Huy Hổ, Nguyễn Huy Vinh.

“Làng Trường Lưu, tổng Lai Thạch, huyện La Sơn, phủ Đức Quang, xứ Nghệ An, (nay là xã Trường Lộc, huyện Can Lộc, tỉnh Hà Tĩnh) là một trong những làng văn hóa nổi tiếng của Việt Nam. Nơi đây là quê hương của dòng họ Nguyễn Huy với 3 danh nhân văn hóa Việt Nam và nhiều nhà khoa bảng khác.

Tương truyền, vùng đất phía Đông Rủ Xanh (Trà Sơn) giữa Bụt và Rú Cài, thời xa  xưa là cải lòng chảo, mùa mưa nước ngập băng trời, về sau bồi lấp dần, chỉ còn lại con ngòii đổ xuống Rào Nho, có tên Phúc Giang. Bên Phúc Giang là mấy xóm nhỏ; Kẻ Tràng, Kẻ Đò, Kẻ Vạc (về sau quen gọi làng), Gia phả họ Nguyễn cũng ghi lại lời truyền rằng vị tổ họ này là Nguyễn Uyên Hậu người quận Trần Lưu phương Bắc và định cư tại Kẻ Tràng vào thế kỷ XV. Ông thấy vùng ven dãy đồi Phương Linh, bên kẻ Bin (thuộc làng Đông Tây) địa thế đẹp đẽ, cao ráo, bèn bàn với dân làng dời lên ở đó, người ta cũng nói rằng tên làng Tràng Lưu là ghép tiếng “Tràng" (Kẻ Tràng) với “Lưu” trong Trần Lưu quận, quê cũ ông Uyên Hậu …Tràng Lưu (sau quen đọc Trường Lưu) thuộc tổng Lai Thạch, huyện La Sơn (từ 1921 là huyện Can Lộc), nay nằm trong xã Trường Lộc.

Nguyễn Uyên Hậu, tên thụy Du Khánh, đỗ Ngũ kinh bác sĩ đời Lê Hồng Đức (1470-1497), là người mở đầu việc học hành ở Tràng Lưu. Sau ông về Bắc quốc, dặn lấy ngày Đông chí làm ngày giỗ, vì vậy nhà thờ họ Nguyễn Tràng Lưu (thờ ông cùng bốn đời kế tiếp ngành trưởng) gọi là nhà thờ họ Đông Chí “ ( HÀ TĨNH – Đất văn vật Hồng Lam – Thái Kim Đỉnh )

 1/ĐÌNH LÀNG TRÀNG LƯU.

Đình làng Trường Lưu được công nhận là DTLSVH Tỉnh Hà Tĩnh theo quyết định số… ngày .. tháng.. năm 2008. Đình làng trước đây có đình Trung, đình Thượng và đình Hạ, Cấu trúc theo đình hình chữ Vương nằm trên cùng một khu đất.. m2  ở xóm Đình nay là xóm… Chưa rõ đình được xây dựng từ lúc nào, nhưng khá công phu với các điêu khắc chạm trổ đời Lê: các cột, xà, rường, đầu đố đều chạm khắc theo hình long, ly, quy, phượng. Là nơi dân làng cử hành lễ hội Kỳ Phúc hàng năm vào ngày 13 tháng Sáu, ngoài ra xóm Đình cùng làm lễ Binh vào ngày 18 tháng 2.

 Đến năm 2004 chỉ còn đình Hạ, Hội đồng hương Trường Lộc ở Hà Nội đã quyên góp khôi phục đình Thượng, tu sửa đình Hạ và năm 2005 việc khôi phục, tu sửa cơ bản hoàn thành. Việc làm đó được sự ủng hộ nhiệt tình thêm của Hội đồng hương xã Trường Lộc ở thành phố Vinh, thành phố Hà Tĩnh và các cá nhân con em Trường Lưu. Một số đồ thờ đã được mua sắm thêm, cây được trồng ở phía trước và đặc biệt Hương ước của làng được sao chụp, ép plactic, đóng bảng treo ở đình Thượng và Bia khoa danh làng được khắc, đặt ở đình Hạ. Danh sách, năm thi đỗ của 22 vị được làng tế theo văn tế của Hội Tư văn, được khắc ghi chú năm mất, năm sinh, năm đỗ theo dương lịch cho mọi người dễ rõ, trong đó phần di hiệu, bảng Hán văn không ghi lại, ví dụ như: Về Nguyễn Công Ban ghi: Chính Hoà Tân Mão khoa, đặc tứ tiến triều, Lạng Sơn đạo Giám sát Ngự sử - Thái Sơn Nam, Nguyễn Công tự Công Ban được ghi là Nguyễn Công Ban (1630-1711), đỗ Hương cống năm 1652.

Cùng với 3 DTLSVHQG nhà thờ và mộ  Nguyễn Huy Oánh, Nguyễn Huy Tự và Nguyễn Huy Hổ và 6 DTLSVHT Hà Tĩnh đã được công nhận, đặc biệt trong hệ thống di tích làng Trường Lưu có cả di tích lịch sử kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ.

 Xin theo dõi tiếp BÀI 19. Thân ái.dienbatn.