PHÁC THẢO PHONG THỦY HÀ TĨNH. BÀI 23.

Đất Nghệ Tĩnh có nhiều dòng họ nổi tiếng về cao khoa hiển hoạn, về võ lược văn tài... nhưng hiếm thấy các họ có nét độc đáo như họ Nguyễn Đức - Nguyễn Chí ở Ích Hậu, Can Lộc, Hà Tĩnh.

Vị tổ của dòng họ Nguyễn Đức lục chi Nguyễn Đức Tạo là cháu 9 đời của Hoàng giáp Trần Đức Mậu thời Lê. Trần Đức Mậu lại là cháu trực hệ 5 đời của Chiêu Minh vương Trần Quang Khải thời Trần. Như vậy, họ này vốn gốc hoàng tộc, đời Lê vẫn là quý tộc khoa bảng, đến đời Nguyễn đã trở thành một dòng họ bình dân.

Hiện nay, không có tài liệu nào cho biết người vào đất Hà Bạc (Ích Hậu) đầu tiên có phải là Trần Đức Mậu không, và vì sao một số chi hậu duệ của ông lại đổi sang họ Nguyễn.

Vị viễn tổ Trần Quang Khải (1241-1294), Hoàng tử thứ ba của vua Trần Thái Tông, em Thánh Tông, chú Nhân Tông là nhà chính trị, nhà quân sự, nhà thơ Việt Nam. Ông giữ chức Tướng quốc, Thái úy, Thượng tướng quân dưới triều Thánh Tông, cùng với Hưng Đạo vương Trần Quốc Tuấn là hai • trụ cột của triều đình trong và sau cuộc kháng chiến chống Nguyên-Mông lần thứ hai và thứ ba (1284-1288).

Về vị tổ khai cơ ở Ích Hậu, (1442-?), sách Đăng khoa lục chỉ chép sơ lược: ông “người xã Ích Hậu, huyện Thiên Lộc, 32 tuổi đỗ nhị giáp Tiến sĩ (Hoàng giáp) khoa Nhâm thìn niên hiệu Hồng Đức thứ ba (1472) đời Lê Thánh Tông, làm quan đến chức Đông các hiệu thư. Gia phả cho biết thêm: ông là người khai sáng nên vùng đất Ích Hậu, bấy giờ còn mang tên Hà Bạc. Về già, ông cũng tư cơ của mình cho xã để dựng ngôi chùa Trường Xuân (tức chùa Ba Làng), nên sau được phối tự ở gian bên tây chùa. Làng còn lập đền thờ ông làm phúc thần, nhiều triều đại có sắc phong (Chùa bị phá năm 1948, đền cũng chỉ còn cổng). Hiện con cháu trực hệ ở tại đền cũ còn giữ được Cờ và Biển “Ấn tứ vinh quy” cùng một số đạo sắc và tấm bia ghi tiểu sử, hành trạng của ông. Gia phả cũng sao chép lại được hai bài văn ông làm khi thi Hội, thi Đình.

Vị tổ dòng Nguyễn Đức lục chi húy Đức Tạo, tự Đoan Trai, thường gọi Can Dũng (1788-1856) là con của lưu binh Đức Thạc công. Nghĩ mình con nhà võ biền, ông không ham học hành mà chỉ chăm lo vườn ruộng. Nhưng biết rằng tiểu nông khó mà gây dựng nên sản nghiệp lớn, ông bèn học buôn bán. Bà vợ ông, Nguyễn Thị Hoa, hiệu Ngọc Liên (1796-1862) vốn dòng dõi Hoàng giáp Lễ Quận công Nguyễn Văn Giai, là người khéo lo toan, cùng ông trù tính việc làm ăn. Sau một thời gian buôn bán các hàng bông vải, tơ lụa, cau khô, cá mắm phát đạt, ông bà tậu thêm ruộng đất, mở mang cả nghề nông, không đầy mười năm, đã thành một nhà cự phú. Nhưng ông không chỉ biết làm giàu mà còn biết đưa của cải mình làm ra dùng vào việc thiện, việc nghĩa. Văn bia ở nhà thờ chép rằng: “Ông chủ trương chủ nghĩa lợi quần”. Phàm việc công ích (đắp đường, bắc cầu, mở chợ...), ông quyên góp nhiều nhất, sớm nhất. Năm 1818 đời Gia Long, ông xuất 10 lạng bạc cho đoàn đại biểu huyện Thiên Lộc vào kinh đô Thuận Hóa trần tình về việc dân phiêu tán. Triều đình liền cho giảm thuế, và giao cho ông xuất của nhà chiêu tập lưu dân trở về an cư lạc nghiệp, khiến cho cả một vùng lại hồi sinh. Do công tích này, năm 1829 đời Minh Mệnh, ông được Triều đình cấp bằng khen. Thời gian này, trộm cướp nổi lên nhiều nơi, ông được cử làm Tuần thám Hà Tĩnh, chuyên trách ba huyện Nghi Xuân, Thiên Lộc, Thạch Hà. Ông khéo tổ chức việc tuần phòng, chiêu dụ, trong vùng yên ổn, nên năm 1834, ông được ban thưởng 60 quan tiền. Đến năm Tự Đức thứ 5 (1852), cả vùng hạ Thiên Lộc đói to. Ông mở kho thóc nhà mình, cùng quan An tỉnh phái về, đứng ra phát chẩn suốt cả tháng, giúp dân nghèo hai tổng Nội Ngoại và Phù Lưu thoát nạn. Việc tâu lên, ông được triều đình ân thưởng tấm biển “Nghĩa dân” và 6 đồng tiền “Phi long”. Khi ông mất, dân trong huyện nhớ ơn, kéo đến đưa đám rất đông.

Theo lời dặn của ông, bà vợ đem gia sản xây nhà thờ, đặt ruộng hương hỏa, lại đặt ruộng Thánh, ruộng chùa, ruộng thần, ruộng học, ruộng bình cho làng, và mời thầy về dạy học cho con em.

Sáu người con trai của ông bà Nguyễn Đức Tạo là Đức Thống, Đức Xuân, Đức Hoan, Đức Hạo, Đức Mạo, Đức Huy về sau trở thành tổ của sáu chi Nguyễn Đức. Chi trưởng, đến đời thứ tư, đích tằng tôn Nguyễn Đức Thuận đổi tên là Hiệt Chi và lấy tên lót là Chi. Từ đó chi trưởng dòng họ Nguyễn Đức đổi thành Nguyễn Chi, đến nay cũng đã bốn, năm đời.

Cổng vào Khu lăng mộ.

Con cháu dòng họ Nguyễn Đức từ đời thứ hai, thứ ba trở đi đều có học, nhưng họ chỉ tham dự việc tổng, việc xã, hoặc dạy học, làm thuốc, cày ruộng, đến đời thứ tư mới có người đỗ đạt. Từ đây, bước vào đường tân học, nhưng nhiều người vẫn uyên thâm Hán học. Và suốt thế kỷ XX, các thế hệ, dòng họ Nguyễn Đức - Nguyễn Chi đã có đóng góp lớn cho đất nước, nhất là trong lĩnh vực văn hóa.

Điều dễ nhận thấy là người họ Nguyễn Đức tiếp thụ sâu sắc truyền thống yêu nước của dân tộc và của tổ tiên, luôn biểu thị lòng nghĩa khí cao đẹp. Lúc thường họ tính kế làm ăn, nhưng không mê chuyện vinh thân phì gia, mà chăm làm việc công ích; khi hoạn nạn thì sẵn lòng nghĩa cử, bênh kẻ yếu, giúp người nghèo. Về mặt này, ông tổ dòng Nguyễn Đức lục chi là người tiêu biểu. Có thể kể thêm cháu 5 đời của ông, Y sĩ Đông Dương Nguyễn Kinh Chi, khi làm việc tại Bệnh viện huyện Lệ Thủy (Quảng Bình) thường một mình một ngựa xuống tận các làng, tuyên truyền vệ sinh phòng bệnh, chạy chữa cho nhiều con bệnh nghèo, có khi phải chữa cho cả gia súc. Cao hơn, khi đất nước lâm nguy, người họ Nguyễn Đức không bao giờ thiếu mặt. Thời Cần Vương, lương y Nguyễn Đức Hoan (1827-1903) là thầy thuốc trong nghĩa quân Phan Đình Phùng. Thời Duy Tân - Đông Du có anh em ông Hiệt, ông Hàng.

Nguyễn Hiệt Chi hiệu Mộng Thương (1870-1935), đỗ Tú tài năm 1906, vào Phan Thiết cùng với các nhân sĩ Nguyễn Quý Phầu, Hồ Tá Bang... thành lập Công ty Liên Thành buôn bán, không chỉ để mưu sinh mà còn góp phần mở mang thương kỹ, chấn hưng đất nước theo chủ trương của Hội Duy Tân, đồng thời mở Trường Dục Thanh nhằm nâng cao dân trí, truyền bá tư tưởng yêu nước. Nguyễn Tất Thành từng dạy trường này. Người cháu gọi ông bằng bác, Nguyễn Đức Bỉnh vinh dự là bạn nhà giáo, và con ông, Nguyễn Kinh Chi là học trò của Người.

Nguyễn Hàng Chi, hiệu Đồ Nam và Đồ Tuy (1885-1908), một thanh niên trí thức hăng hái, là người cầm đầu chống lôi thi cử Hán học cuối mùa, cổ động phong trào cắt tóc ngắn, và tổ chức lãnh đạo các cuộc chống thuế ở Hà Tĩnh năm 1908, bị thực dân Pháp kết án tử hình.

Trong số các chiến sĩ cách mạng thời Xô Viết Nghệ Tĩnh Ích Hậu, người họ Nguyễn Đức có hai đảng viên cộng sản: Nguyễn Đức Tạo bị giết trong một cuộc địch khủng bố năm 1930 và Nguyễn Đức Hà bị kết án đày vào Quảng Nam.

Nhiều người của dòng họ Nguyễn Đức tiếp tục có đóng góp quan trọng trong cuộc cách mạng tháng Tám và xây dựng chính quyền nhân dân: Nguyễn Kinh Chi, Nguyễn Đổng Chi, Nguyễn Hưng Chi, Nguyễn Hiền... đều tham gia cách mạng sớm, hoạt động trong Mặt trận Việt Minh thời tiền khởi nghĩa.

Nguyễn Kinh Chi (1899-1986) là một thầy thuốc tâm huyết với nghề nhưng không được Nhà nước Bảo hộ tin cậy. Ông đã từng đăng đàn diễn thuyết ở Hội Trí tri Quảng Bình về đề tài “Bài thuốc chữa bệnh hối lộ”, viết sách, viết báo để bày tỏ tư tưởng của mình. Về Huế, ông tham gia nhóm trí thức, lấy tên “Responsable” (trách nhiệm) cùng với Tạ Quang Bửu, Đào Duy Anh, Thân Trọng Phước, Nguyễn Lân... trao đổi về văn hóa dân tộc. Năm 1945, ông tham gia nhóm Việt minh bí mật do Tôn Quang Phiệt lãnh đạo. Sau cách mạng, ông được bầu vào Quốc hội nước Việt Nam dân chủ cộng hòa, giữ các chức Giám đốc y tế Trung Bộ (1945), Thứ trưởng Bộ Y tế kiêm Giám đốc y tế Liên khu IV, đến 1953 xin từ chức, chỉ nhận làm Giám đốc y tế Nghệ An. Ông là người có công chuyển Bệnh viện Huế ra Liên khu IV an toàn trước ngày kháng chiến bùng nổ và kịp chặt rừng cây canhki-na ở Lâm Đồng để làm dược liệu trị bệnh sốt rét cho bộ đội, đồng thời có sáng kiến xây dựng các xưởng chế dụng cụ y tế và thủy tinh làm ống thuốc vốn rất khó khăn, thiếu thốn trong thời chống Pháp. Sau hòa bình, ông đã lập Bệnh viện phong Quỳnh Lập.

Nguyễn Đổng Chi (1915-1984) em ông, ở tuổi ngoài 20 đã lập “Tập phúc phường, một hình thức biến tướng của hội kín ở quê, và viết thiên phóng sự Túp lều nát, bị mật thám làm khó dễ. Năm 1939, ông tham gia cách mạng, đến 1942, vào Việt Minh ở Hà Nội, được phân công cùng với Nguyễn Chung Anh về Hà Tĩnh, tổ chức Thanh niên cứu quốc ở Can Lộc mà ông là một trong những người lãnh đạo chủ chốt. Năm 1945, dưới danh nghĩa “Thanh niên Phan Anh” do ông được đoàn thể cử làm thủ lĩnh, Nguyễn Đổng Chi và các bạn đồng chí Nguyễn Chung Anh, Nguyễn Hiền, Đặng Giá, Nguyễn Hưng Chi, Lê Viết Quân, Trần Doãn Hoài, Phan Nhân Hiếu, Trần Văn Quý, Phan Nhân Đồng, Bùi Nhụy...) thành lập Đội vũ trang khởi nghĩa trong Mặt trận Việt Minh Bắc Hà (dưới quyền chỉ đạo của ông Nguyễn Tạo), tổ chức việc cứu đói, diễn kịch, tuyên truyền Việt Minh, luyện tập quân sự, và kéo lên cướp chính quyền ở huyện Can Lộc vào ngày 16 tháng Tám, sớm nhất trong tỉnh.

Trong số rất nhiều người họ Nguyễn Đức tham gia quân đội, có Đại tá Hoàng Minh Phương Nguyễn Đức Sao) từng là thư ký của Đại tướng Võ Nguyên Giáp ở mặt trận Điện Biên Phủ, và tham gia nhiều chiến dịch quan trọng thời chống Mỹ. Có Đại tá Nguyễn Đức Hùng (Tư Chu) là Phó tư lệnh quân khu Sài Gòn - Gia Định.

Về lòng nghĩa hiệp, nghĩa khí, tuy họ Nguyễn Đức có nét đặc sắc, vẫn là điểm chung của nhiều dòng họ khác. Nét riêng, nổi bật của họ Nguyễn Đức - Nguyễn Chi là thực học. thực tài, Vị tộc trưởng Nguyễn Hiệt Chi nêu lên một phương châm để dạy dỗ con cháu: “Học tập, làm lụng ta ngó lên Ăn mặc ta nhìn xuống”. Học và làm phải nhìn người hơn mình mà theo, mà vượt lên; còn ăn mặc, hưởng thụ thì đừng đua đòi, phải nhìn vào người kém hơn mình mà xử cho hợp với hoàn cảnh. Đó là cách nghĩ rất xa và rất mới. Có thể nói dòng họ này luôn luôn có tư duy mới.

Ông tổ Nguyễn Đức Tạo là một người nông dân sống đầu thế kỷ XIX, đã nghĩ rằng làm ăn kiểu tiểu nông thì không gây dựng gia sản lớn được. Ông đã học buôn bán, kết hợp kinh doanh nông - thương và đã thành công mỹ mãn. Cuối đời ông lại thấy cần có chữ nghĩa nên dặn mời thầy giỏi về dạy dỗ con cháu.

Từ đời thứ hai trở đi, Nguyễn Đức dần dần trở thành dòng họ học thức, và từ đời thứ năm, con cháu bước vào đường tân học, mà vẫn giữ nền nếp nho gia. Nhưng khác với giới nho sĩ (và cả không ít người tân học) thường khinh rẻ lao động chân tay, coi thường thực nghiệp, khinh thi công thương, những người họ Nguyễn Đức lại tích cực cách tân, Nguyễn Hàng Chi hăng hái vận động cắt tóc ngắn và chống lối thi cử lỗi thời. Nguyễn Hiệt Chi tham gia mở hội buôn. Nguyễn Kinh Chi giúp nhà doanh nghiệp Viễn Đệ về kỹ thuật chế dầu tràm (khuynh diệp), và viết hai cuốn sách Du lịch Quảng Bình và Công nghệ Quảng Bình (giới thiệu mấy chục nghề thủ công) là những vấn đề rất mới lúc bấy giờ. Nguyễn Đổng Chi ngoài 20 tuổi cũng đã tập sự kinh doanh, mở Bình An được phòng, chế thuốc gịt, cải tiến đồ tre... Về sau, ông cùng nhiều người trong họ là cán bộ kinh tế - tài chính của nhà nước. Gặp lúc hoàn cảnh khó khăn, ông cùng gia đình trở về quê lao động, làm đủ nghề, thậm chí cả nghề “cu mơ” (tức là góp phần tiêu) mà không ngượng ngùng gì... Trong thực nghiệp, biết học và làm thực nghiệp cũng là nét độc đáo.

So với thiện hạ, hơn trăm năm nay, họ Nguyễn Đức không cố thgười đỗ đạt cao, chức quyền lớn. Thời Hán học chỉ có Nguyễn Đức Thuận (Nguyễn Hiệt Chi) đỗ Đầu xứ rồi đỗ Tủ tài, làm giáo chức, được phong hàm Thị giảng học HĨ, Nhưng tiếng Đầu xứ Thuận hay chữ thì nhiều người biết đến. Ông đã sáng lập Mộng Thương thư trai, cùng với Thư viện Long Cương của Cao Xuân Dục là hai thư viện gia đình lớn và quý ở Nghệ Tĩnh đương thời.

 
Phần mộ Hiển tổ Đoan Trai công Nguyễn Đức Tạo – người có công cứu tế dân trong nạn đói thời Tự Đức thứ 5, 1852.

Lớp tận học trước và sau cách mạng, có Nguyễn Kinh Chi đỗ Y SĨ Đông Dương (sau thi lên Bác sĩ); Nguyễn Đức Trà, đỗ Thành chung, chuyển sang ngạch Nam triều, làm đến Tri phủ; Nguyễn Hiền, Nguyễn Đức Ràn, Nguyễn Đức Bốn, Nguyễn Đức Sao đều đỗ Thành chung; Nguyễn Từ Chi đỗ Tú tài; còn mấy người khác học dở dang bậc trung học. Lớp lớn lên sát sau cách mạng, người có học vị cao nhất cũng chỉ tốt nghiệp đại học. Nhưng trong số họ, không ít người là trí thức tài năng, là học giả uyên bác. Có người được phong học hàm Giáo sư, Phó giáo sư, có người được xếp vào hàng Danh nhân văn hóa.

Giáo sư Nguyễn Đổng Chi (1915-1984) là nhà văn, nhà sử học, nhà folklore học, nhà Hán Nôm học... mà trong lĩnh vực nào cũng có thành tựu lớn. Giáo sư Nguyễn Từ Chi (1925-1995), con Bác sĩ Nguyễn Kinh Chi, là nhà dân tộc học xuất sắc, nổi tiếng trong và ngoài nước. Hai người con của Giáo sư Nguyễn Đổng Chi là Giáo sư Nguyễn Huệ Chi và Phó giáo sư Nguyễn Du Chi. Nguyễn Huệ Chi (sinh năm 1937), ngót 50 năm công tác tại Viện Văn học, từng là Trưởng ban nghiên cứu văn học Cổ, cận đại Việt Nam, Chủ tịch Hội đồng khoa học Viện. Với hàng trăm công trình khoa học, trong đó có nhiều bộ sách lớn mà ông là chủ biên hoặc là đồng soạn giả đã chứng minh ông là nhà nghiên cứu văn học có uy tín. Nguyễn Du Chi (1938-2000), 30 năm làm việc tại Viện Mỹ thuật thuộc Trường Đại học mỹ thuật Hà Nội, là Thư ký khoa học của Viện, ông đã viết trên 100 bài nghiên cứu và là đồng tác giả của nhiều bộ sách nghiên cứu mỹ thuật, kiến trúc... được mệnh danh là người luôn “trên đường tìm về cái đẹp của cha ông” như tên cuốn sách vừa được xuất bản sau khi ông mất. Là những nhà nghiên cứu khoa học, các GS Từ Chi, Huệ Chi và PGS Du Chỉ cũng là nhà giáo, giảng dạy tại nhiều trường đại học và đào tạo cho đất nước nhiều Tiến sĩ chuyên ngành.

Đến lớp sau các vị trên đây, họ Nguyễn Đức - Nguyễn Chí đã có hàng chục người đạt học vị cao, là tiến sĩ, thạc sĩ, bác sĩ, kỹ sư trong nước và ở Pháp, ở Nhật, ở Mỹ, trong đó có Tiến sĩ Thư viện học Nguyễn Thị Quỳnh Hoa (1933-2002) từng làm việc tại Thư viện Quốc hội Hoa Kỳ. Đó là thế hệ nối tiếp làm trạng rỡ thêm dòng họ này. .( Hà Tĩnh – Đất văn vật Hồng Lam – Thái Kim Đỉnh).

Mộ và đền thờ Trần Đức Mậu hiện nằm tại thôn Thống Nhất, xã Ích Hậu, huyện Lộc Hà là một di tích lịch sử văn hóa có từ lâu đời, được con cháu trong dòng họ Trần Đức (về sau đổi là Nguyễn Đức) bảo vệ và phát huy giá trị nhân văn của di tích.

Trần Đức Mậu là một người văn võ song toàn, học cao, chí lớn, là một trong số những bậc nhân tài được ghi tên vào bảng vàng Tiến sỹ ở khoa thi Nhân Thìn, niên hiệu Hồng Đức thứ 3 (1472) đời vua Lê Thánh Tông. Ông còn là một vị tướng tài đã cùng với vua Lê Thánh Tông, nếm mật nằm gai tham gia chinh phạt Chiêm Thành mở mang bờ cõi quốc gia Đại Việt trong những năm giữa thế kỷ XV. Với sự uyên bác về trí tuệ và sự dũng mãnh của một vị tướng tài ba, Ông đã được triều đình phong kiến nhà Lê tin tưởng trọng dụng và giao giữ nhiều chức vụ quan trọng như: Hàn lâm viện hiệu lý, Đông các Hiệu thư.

Sau khi Ông mất triều đình nhà Lê thương tiếc vô hạn với một vị quan tài ba, thanh liêm, đức độ đã ra đi trong sự nghiệp đang còn dang dỡ, về sau để ghi nhận công lao của ông đối với đất nước, triều đình nhà Lê và sau này nhà Nguyễn đã phong tặng các đạo sắc phong, xây dựng đền thờ, dựng bia để ghi dnah công trạng và sự nghiệp của Ông và dòng họ.

Đặc biệt đền thờ hiện nay còn lưu giữ được nhiều hiện vật gốc có giá trị lịch sử văn hóa như: sắc phong, văn bia, đại tự, hoành phi, câu đối … là nguồn tư liệu hết sức quý giá, có giá trị nghiên cứu lịch sử khoa học về thân thế và sự nghiệp của danh thần Trần Đức Mậu, về giai đoạn lịch sử mà Ông đã cống hiến đóng góp cho đất nước quê hương.

 Xin theo dõi tiếp BÀI 24. Thân ái,dienbatn.