BÀI 9.2 LOẠT BÀI NGHIÊN CỨU CHUYÊN SÂU: NGHỆ AN - VÙNG ĐẤT ĐỊA LINH NHÂN KIỆT.

BÀI 9.2 LOẠT BÀI NGHIÊN CỨU CHUYÊN SÂU: NGHỆ AN - VÙNG ĐẤT ĐỊA LINH NHÂN KIỆT.

Bài 9. 2: Văn hóa đa sắc tộc và phi vật thể. Tiêu đề: Hòa quyện và độc đáo: Bản sắc văn hóa của 6 dân tộc tại Nghệ An.

Lời Tri Ân Và Hướng Tiếp Cận.

Kính gửi quý độc giả, Sau những năm tháng đắm mình trong công cuộc điền dã miệt mài tại Nghệ An – vùng đất của những huyền thoại và tinh thần quật cường – Điện bà Tây Ninh tự hào đã tích lũy được một kho tàng tư liệu vô giá. Đó là những trang ghi chép thủ công thấm đẫm mồ hôi, những ổ đĩa cứng chứa đựng hàng ngàn hình ảnh và video, ghi lại từng con suối róc rách, từng ngọn núi sừng sững, từng di tích lịch sử thấm đẫm dấu thời gian, cùng những câu chuyện đầy cảm xúc từ người dân bản xứ.

Hôm nay, nhân dịp nông nhàn, chúng tôi xin được sẻ chia những tư liệu quý báu này, không chỉ như một bài nghiên cứu lịch sử mà còn như một lời tri ân sâu sắc đến những người bạn xứ Nghệ – những ân nhân đã đồng hành, dẫn lối chúng tôi qua những con suối sâu, hang động bí ẩn, và bên bếp lửa hồng, kể những câu chuyện dân gian đầy ý nghĩa. Nhờ họ, chúng tôi đã thấu hiểu hơn về mảnh đất và con người nơi đây.

Loạt bài này sẽ đưa quý độc giả vào hành trình khám phá sâu sắc các địa danh và nhân vật lịch sử, văn hóa của Nghệ An, bắt đầu từ nguồn cội và vươn xa theo dòng chảy thời gian. Với tính chất chuyên sâu, kết hợp với bộ ảnh và video của Điện bà Tây Ninh, chúng tôi sẽ mô tả chi tiết, phân tích thấu đáo, đồng thời gợi ý các liên kết hình ảnh và video để dựng nên một bức tranh toàn diện về vùng đất địa linh nhân kiệt. Chúng tôi hy vọng quý độc giả sẽ kiên nhẫn đồng hành cùng chúng tôi trong hành trình này. Thân ái! Điện bà Tây Ninh.

Vì bài này rất dài nên Điện bà Tây Ninh sẽ chia làm 2 bài. Phần 2 sẽ tiếp nối với :

Chương 4: Dân Tộc Khơ Mú – Tinh Thần Kiên Cường Nơi Rẻo Cao Với Múa Au Eo Và Lễ Tết Cơm Mới.

Chương 5: Dân Tộc Mông – Sức Sống Vượt Lên Đại Ngàn Với Tiếng Khèn Và Lễ Giỗ Họ.

Chương 6: Dân Tộc Ơ Đu – Tấm Thảm Văn Hóa Đang Dần Phai Màu Với Lễ Chăm Phtrong Và Nỗ Lực Bảo Tồn Ngôn Ngữ.

Tổng Kết: Sức Mạnh Từ Sự Hòa Quyện và Tiềm Năng Phát Triển Bền Vững.

Xin cảm ơn quý độc giả đã kiên nhẫn theo dõi. Thân ái. Điện bà Tây Ninh.

Chương 4: Dân Tộc Khơ Mú – Tinh Thần Kiên Cường Nơi Rẻo Cao Với Múa Au Eo Và Lễ Tết Cơm Mới.

4.1. Nguồn Gốc và Lịch Sử Phát Triển.

Bản sắc văn hóa dân tộc Khơ Mú tại Nghệ An thể hiện rõ nét qua các lĩnh vực như trang phục (áo cài khuy bạc, hoa văn độc đáo), văn nghệ dân gian (hát Tơm, kèn môi, múa lắc hông), tín ngưỡng (thờ đa thần, coi trọng ma nhà), nghề thủ công truyền thống (đan lát, dệt thổ cẩm), lễ hội (Tết cơm mới, lễ cúng bản), và lối sống (nhà sàn, quan niệm về ma, ẩm thực). Tuy nhiên, các giá trị này đang dần bị mai một do những thay đổi trong đời sống kinh tế và xã hội.

Theo số liệu điều tra từ cuộc tổng điều tra dân số toàn quốc năm 2000 thì dân tộc Khơ Mú có 56.542 người, đứng thứ 23 trong 54 dân tộc anh em trên đất nước Việt Nam. So với các tỉnh thành khác trong cả nước, Nghệ An là nơi tập trung đông dân tộc Khơ Mú nhất với 37.000 người, chiếm 8% dân số toàn tỉnh và chiếm 50% tổng số người Khơ Mú cả nước.

Theo Tiến sĩ Hoàng Xuân Lương trong “Người Kư Mụ ở Nghệ An” thì người Khơ Mú ở Nghệ An có nguồn gốc từ Lào di cư sang cách đây khoảng 200 năm. Do các tỉnh miền Tây Nghệ An nối liền về địa hình - văn hóa với các tỉnh Xiêng Khoảng, Hủa Phăn của Lào nên việc di cư của dân cư của hai bên diễn ra khá dễ dàng. Các đợt thiên di của người Khơ Mú sang Nghệ An diễn ra theo nhiều đợt khác nhau, đợt đầu tiên trong cuộc đấu tranh chống lại phong kiến Xiêm La, thực dân Pháp và bọn địa chủ cường hào, người Khơ Mú đã ở lại và sinh sống tại các huyện Kỳ Sơn, Tương Dương, Quế Phong, trong đó tập trung đông nhất tại huyện Kỳ Sơn, sau này còn có nhiều đợt di cư rải rác khác.

Về mặt nhân chủng học, người Khơ mú thuộc loại hình trung gian giữa nhóm Inđônêđiêng và Nam Á, thuộc ngôn ngữ Môn - Khơme. Tộc danh Khơ Mú là tên gọi chung thống nhất cả nước mang tính pháp lý từ khi có bảng danh mục các thành phần dân tộc Việt Nam do Tổng Cục thống kê công bố năm 1979. Trước đây, dân tộc này có nhiều tên gọi khác nhau, đó là các tên tự gọi, tên do các dân tộc khác gọi ở những vùng và những thời kỳ khác nhau. Ở Lào, người Khơ Mú được gọi là bằng các tên như Xá Khao, Khạ, Bit hoặc được gộp chung vào các nhóm tộc người ở rẻo giữa khác được gọi là Lào Thênh, Lào Thơng. Còn ở Thái Lan họ còn được gọi bằng cái tên Kamú, Phu Thênh, Kha Mu, Kham Mu.

Trước đây, người Thái gọi người Khơ Mú là “Tây Tênh”. Tên gọi này có nghĩa là dân tộc ở trên cùng quả bầu được chui ra đầu tiên. Theo giải thích của nhiều người Thái thì tên gọi này hàm ý tôn trọng ngưòi Khơ Mú. Một thời gian về sau, người Thái lại gọi người Khơ Mú bằng một cái tên mới là “Tây Thênh”, sau tên gọi “Tây Thênh” là tên gọi “Xá” hay “Xà” tuỳ theo giọng phát âm của từng vùng. Cho đến nay, nghĩa đen của từ “Xà” có nghĩa là “cái giàn gác bếp" vì giàn gác bếp thường là rất đen cho nên họ thường gọi người có da đen là “Xà” với ý đen như gác bếp (đắm khư xà, đắm khư thênh) đó là câu nói cứa miệng của người Thái. Tuy nhiên từ khi các tộc Môn- Khơme nói chung, trong đó có người Khơ Mú, lệ thuộc vào người Thái thì tộc danh “Xá” hay “Xà”, càng mang hàm ý miệt thị.

Phong tục cưới xin của người Khơ mú ở Nghệ An.

Đến năm 1960, khi nhà nước tiến hành cuộc Tổng điều tra dân số lần thứ nhất, người Khơ Mú được gọi là Tày Hạy, còn ở Lai Châu, Sơn La vẫn được gọi là lá Xá (Xà). Từ tên gọi Xá, người Khơ Mú được các dân tộc khác gọi bằng những tên khác nhau như Xá Cẩu (Thái), Khá Klẩu (LaLa), Klẩu (Kháng), Mãng Cẩu (Hmông). Ở một số địa phương người Khơ Mú còn được gọi bằng các tên khác nữa như Tềnh (Mộc Châu), Pu Thênh hay Tày Hạy (Thanh Hoá, Nghệ An), Mứn Xen (Lai Châu), hay còn được gọi là tên Việt Cang. Tất cả các tên gọi như đã nêu đều có nghĩa là người Xá có tục bối tóc ngược. Nhưng cái tên Tềnh, Pu Thênh có nghĩa là người ở trên (núi) cao. Tày Hạy có nghĩa là người chuyên làm rẫy. Mứn Xen có nghĩa là người có tục ăn trầu hay nhổ nước bọt. Việt Cang có nghĩa là người Việt ở lưng chừng núi.

Ở Nghệ An, người Khơ Mú được người Thái ở đây gọi là Tày Hạy. Tên Tày Hạy được đồng bào người Khơ Mú và người Thái ở đây coi là một tên chính thống thân quen, gần gũi. Thậm chí có những người Khơ Mú (chủ yếu là giới trẻ) họ không biết, không hiểu họ là dân tộc Khơ Mú nữa mà chỉ biết họ là những người Tày Hạy - một dân tộc gần gũi với người Thái, đối với người Khơ Mú họ thích gọi là người Tày Hạy hơn là Khơ Mú. Bởi tên gọi Khơ Mú trong đó có từ “mú” có thể nói đây là từ không thân thiện thậm chí còn mang tính miệt thị, vì “mú” nghĩa là lợn. Tuy nhiên, người Khơ Mú thích và tự gọi mình là Khmụ, Kưm Mụ, Cư Mụ vì khi phát âm cũng như khi viết thì có nghĩa là "người", thể hiện sự tôn trọng đối với bản thân và dân tộc họ.

Như vậy, tính đến nay ở Nghệ An dân tộc Khơ Mú đã có 7 tên gọi qua các thời kỳ lịch sử khác nhau: Cư Mụ, Khơ Mú, Mãng Cẩu, Pu Thênh, Kưm Mụ, Xà, Tày Hạy. Nhưng dù với gọi tên này hay tên khác đi nữa thì ngay từ ban đầu, dân tộc này đã có một ý thức dân tộc rõ ràng, thể hiện tính cách của một dân tộc thống nhất.

Đặc điểm hình dạng của người Khơ Mú là dáng người thấp, da đen, tóc xoăn, đầu dài, mũi to và dô. Đặc điểm hình dạng này gắn liền với truyền thuyết về “nguồn gốc loài gốc loài người sinh ra từ quả bầu” và di tích huyền thoại đó còn được ngộ định vào một tảng đá lớn tại bản Tẩu Pung (bản có tên là Quả Bầu Khổng Lồ) ở Mường Thanh - Điện Biên. Truyện quả bầu ở người Thái cũng kể rằng chính tổ tiên người Khơ Mú đã chui từ quả bầu khổng lồ ra trước theo lỗ dùi bằng sắt nung đỏ nên mới có nước da ngăm đen. Tổ tiên người Thái ra sau bằng lỗ dao khoét nên có nước da trắng hơn, nên tục ngữ Thái có câu: “pu tay ọc hu pa, pu xà óc hu chi” (có nghĩa người Thái chui từ quả bầu ra sau theo lỗ khoét của dao, còn người Khơ Mú (Xà) chui từ quả bầu ra trước theo lỗ dùi bằng sắt nung).

Lịch sử đấu tranh của người Khơ Mú còn gắn liền với truyện kể về vị anh hùng huyền thoại có tên là Chương Han là một vị tù trưởng anh hùng, tài giỏi, đã tập hợp và tổ chức được hàng nghìn binh mã, đánh đông dẹp bắc, chinh phục được nhiều vùng rộng lớn. Hình tượng vị anh hùng Chương Han đã trở thành biểu tượng của khát vọng tự do, niềm kiêu hãnh của đồng bào Khơ Mú, đi vào truyện thơ "Tạo Khủn Chương".

Ở Nghệ An, người Khơ Mú sinh sống chủ yếu ở các huyện Kỳ Sơn, Tương Dương, Quế Phong, dân số hơn 71.000 người, chiếm khoảng 48,9% dân số Khơ Mú ở nước ta hiện nay.

Theo Tiến sĩ Hoàng Xuân Lương trong “Người Kư Mụ ở Nghệ An” thì người Khơ Mú ở Nghệ An có nguồn gốc từ Lào di cư sang cách đây khoảng 200 năm. Do các tỉnh miền Tây Nghệ An nối liền về địa hình - văn hóa với các tỉnh Xiêng Khoảng, Hủa Phăn của Lào nên việc di cư của dân cư của hai bên diễn ra khá dễ dàng. Các đợt thiên di của người Khơ Mú sang Nghệ An diễn ra theo nhiều đợt khác nhau, đợt đầu tiên trong cuộc đấu tranh chống lại phong kiến Xiêm La, thực dân Pháp và bọn địa chủ cường hào, người Khơ Mú đã ở lại và sinh sống tại các huyện Kỳ Sơn, Tương Dương, Quế Phong, trong đó tập trung đông nhất tại huyện Kỳ Sơn, sau này còn có nhiều đợt di cư rải rác khác.

Về mặt nhân chủng học, người Khơ Mú thuộc loại hình trung gian giữa nhóm Inđônêđiêng và Nam Á, thuộc ngôn ngữ Môn - Khơme. Tộc danh Khơ Mú là tên gọi chung thống nhất cả nước mang tính pháp lý từ khi có bảng danh mục các thành phần dân tộc Việt Nam do Tổng Cục thống kê công bố năm 1979. Trước đây, dân tộc này có nhiều tên gọi khác nhau, đó là các tên tự gọi, tên do các dân tộc khác gọi ở những vùng và những thời kỳ khác nhau. Ở Lào, người Khơ Mú được gọi là bằng các tên như Xá Khao, Khạ, Bit hoặc được gộp chung vào các nhóm tộc người ở rẻo giữa khác được gọi là Lào Thênh, Lào Thơng. Còn ở Thái Lan họ còn được gọi bằng cái tên Kamú, Phu Thênh, Kha Mu, Kham Mu. Ở Nghệ An, người Khơ Mú được người Thái ở đây gọi là Tày Hạy. Như vậy, tính đến nay ở Nghệ An dân tộc Khơ Mú đã có 7 tên gọi qua các thời kỳ lịch sử khác nhau: Cư Mụ, Khơ Mú, Mãng Cẩu, Pu Thênh, Kưm Mụ, Xà, Tày Hạy. Nhưng dù với gọi tên này hay tên khác đi nữa thì ngay từ ban đầu, dân tộc này đã có một ý thức dân tộc rõ ràng, thể hiện tính cách của một dân tộc thống nhất.

Đặc điểm hình dạng của người Khơ Mú là dáng người thấp, da đen, tóc xoăn, đầu dài, mũi to và dô. Đặc điểm hình dạng này gắn liền với truyền thuyết về “nguồn gốc loài người sinh ra từ quả bầu” kể rằng chính tổ tiên người Khơ Mú đã chui từ quả bầu khổng lồ ra trước theo lỗ dùi bằng sắt nung đỏ nên mới có nước da ngăm đen. Tổ tiên người Thái ra sau bằng lỗ dao khoét nên có nước da trắng hơn, nên tục ngữ Thái có câu: “pu tay ọc hu pa, pu xà óc hu chi” (có nghĩa người Thái chui từ quả bầu ra sau theo lỗ khoét của dao, còn người Khơ Mú (Xà) chui từ quả bầu ra trước theo lỗ dùi bằng sắt nung).

Lịch sử đấu tranh của người Khơ Mú còn gắn liền với truyện kể về vị anh hùng huyền thoại có tên là Chương Han là một vị tù trưởng anh hùng, tài giỏi, đã tập hợp và tổ chức được hàng nghìn binh mã, đánh đông dẹp bắc, chinh phục được nhiều vùng rộng lớn. Hình tượng vị anh hùng Chương Han đã trở thành biểu tượng của khát vọng tự do, niềm kiêu hãnh của đồng bào Khơ Mú, đi vào truyện thơ “Tạo Khủn Chương”.

Để làm sâu, sự di cư từ Lào là kết quả của chiến tranh và kinh tế, với Kỳ Sơn là trung tâm. Dân số hiện 71.000 người, tăng nhờ chính sách hỗ trợ. Truyền thuyết quả bầu nhấn mạnh vị trí "người đầu tiên", thể hiện tự hào dân tộc.

4.2. Đời Sống Kinh Tế Và Văn Hóa Vật Thể.

Do đến muộn hơn nên địa bàn cư trú của người Khơ Mú thường là những nơi núi cao, đất dốc, rất khó khăn cho việc trồng trọt, do đó loại hình canh tác duy nhất của người Khơ Mú là nương rẫy (người Khơ Mú gọi nương là hơrê). Cây trồng chủ yếu của họ là lúa nương, ngoài ra họ còn trồng thêm các loại hoa màu khác như: ngô, sắn,… Do điều kiện sản xuất khó khăn, kỹ thuật thô sơ nên nguồn thu nhập từ sản xuất của người Khơ Mú rất thấp, khiến đời sống của bà con phần lớn là đói nghèo, dẫn đến việc du canh, du cư của đồng bào. Bên cạnh trồng trọt, người Khơ Mú chăn nuôi gia súc gia cầm, nhưng chủ yếu là tự cung tự cấp, phục vụ nhu cầu tiêu dùng, chưa có ý thức phát triển thành chăn nuôi hàng hóa. Người Khơ Mú còn có các nghề thủ công truyền thống như rèn sắt, làm mộc, đan lát... Tuy không phong phú, song lại có những lĩnh vực rất tinh xảo, trong đó đặc biệt hơn cả là nghề đan lát với các sản phẩm từ đan lát như: gùi, mâm, ghế, giỏ đựng cơm, hộp đựng kim chỉ, chiếc plum để đựng quần áo, cốt, bồ để đựng thóc lúa, các đồ dùng như nống, sàng, sẩy lúa gạo v.v... Đến nay, các nghề thủ công này vẫn được duy trì, phát triển như là vốn văn hóa truyền thống quý báu của dân tộc Khơ Mú.

Người Khơ Mú không có chữ viết riêng như những dân tộc khác, nhưng lại tiếp xúc ngôn ngữ rất nhanh, họ chịu ảnh hưởng và tiếp thu tiếng Thái. Do đó, hiện nay hầu hết người Khơ Mú ở Nghệ An đều thông thạo tiếng Thái, họ dùng ngôn ngữ Thái để giao tiếp với các dân tộc khác. Nền văn hóa dân gian của người Khơ Mú khá phong phú và đặc sắc, họ có các điệu hát đặc trưng như: hát tơm, điệu múa hòvor, re ré,… với các nhạc cụ cồng chiêng, sáo đệm, khèn bè, khèn môi, pí tơm, các bộ gõ bằng tre nứa… Kho tàng truyện cổ tích, truyện kể tô tem của họ cũng rất phong phú và độc đáo, trong đó tiêu biểu là truyện thơ "Tạo Khủn Chương".

Tín ngưỡng, tôn giáo của người Khơ Mú còn rất sơ khai, phức tạp, tuy nhiên lại không chịu ảnh hưởng của các loại tôn giáo khác như: Phật giáo, Công giáo. Họ tin ở đa thần và quan niệm “vạn vật hữu linh”, mọi vật đều có linh hồn và sự linh thiêng nên họ thờ và cúng những vật như cây đa, tảng đá, gốc cây to, con suối.v.v... Người Khơ Mú cũng quan niệm trong cuộc sống sinh hoạt hàng ngày của họ có Ma, Ma thì có con Ma ác và con Ma lành với nhiều loại ma như: Ma Trời, là loại ma to nhất, đáng tôn trọng nhất và cũng đáng sợ nhất, Ma đất, Ma rẫy, Ma rừng, Ma tổ tiên v.v... Họ cũng tin rằng mọi hoạt động đời sống hàng ngày của họ đều do các lực lượng “siêu nhiên” chi phối, lực lượng siêu nhiên này được gọi là hrôi (Ma). Chính vì thế mà người Khơ Mú cũng tin vào nhiều thủ thuật có thể đẩy thế giới “ma” ra khỏi thế giới con người, bằng nhiều cách khác nhau như: niệm thần chú, dùng dao hơ lửa cắt xung quanh người ốm hoặc vẩy nước, ngậm nước phun vào người ốm... Do quan niệm đó nên vị trí của thầy Mo hết sức quan trọng trong các nghi lễ.

Mặc dù đời sống kinh tế của người Khơ Mú còn nghèo đói, khó khăn, nhưng họ sở hữu một nền văn hóa đặc sắc, phong phú, đa dạng và giàu bản sắc. Tuy nhiên, ý thức bảo tồn, lưu giữ và phát huy của người Khơ Mú còn thấp, do đó đòi hỏi phải có sự quan tâm, chú trọng của các cấp ngành liên quan trong công tác bảo tồn và lưu giữ, tránh sự mai một, đồng hóa đang diễn ra mạnh mẽ hiện nay.

Thêm chi tiết: Nương rẫy với chu kỳ luân canh, trồng lúa nương năng suất thấp nhưng bền vững. Nghề đan lát tạo sản phẩm xuất khẩu, như gùi tre ở Kỳ Sơn. Nhà sàn với hai bếp, bếp thiêng cúng ma nhà. Trang phục phụ nữ với "láp la" dây lưng sặc sỡ, nam mộc mạc.

4.3. Văn Hóa Phi Vật Thể – Múa Au Eo Và Lễ Tết Cơm Mới.

Âm nhạc: Người Khơ Mú có các nhạc cụ truyền thống như kèn môi, ống gõ, sáo, đàn, và trống.

Văn học dân gian: Làn điệu dân ca Tơm mang đậm tính sử thi và trữ tình, thường hát theo lối đối đáp.

Múa: Múa Xoè và các điệu múa lắc hông (như múa Au eo), mô phỏng các động tác lao động, là nét đặc sắc và có kỹ thuật cao, thể hiện tinh thần cộng đồng và gắn bó với thiên nhiên.

Múa Au eo là điệu múa lắc hông đặc trưng, mô phỏng động tác lao động như gặt lúa, hái quả, với nhịp nhanh, lắc eo linh hoạt, thường biểu diễn trong lễ hội. Theo nghiên cứu "Sử dụng chất liệu múa Khơ Mú trên sân khấu hiện nay" từ Trường Đại học Sân khấu Điện ảnh, múa Au eo được biến tấu trong múa đương đại, giữ giá trị dân gian. Ở Thanh Chương, múa Au eo kết hợp hát Tơm trong lễ mừng nhà mới, thể hiện vui mừng.

Lễ Tết cơm mới là lễ hội quan trọng, tổ chức sau vụ gặt tháng 10 âm lịch, dịp vui của bản sau một năm lao động. Theo Ủy ban Dân tộc, Tết cơm mới bao gồm cúng hồn lúa, ăn uống cộng đồng, hát múa. Ở Kỳ Sơn, lễ này kéo dài 3 ngày, với thầy Mo cúng hrôi (ma), cầu mùa màng bội thu. Lễ cầu phúc Tết Mạ Grợ (gần giống) ở Sơn La có giao thoa, với nghi lễ tâm linh.

Bảo tồn: Sự thay đổi canh tác dẫn đến mai một lễ nghi. Nhiều người lớn tuổi mất, hoạt động văn hóa không thường xuyên. Cần đầu tư cơ sở vật chất, lớp dạy múa, lễ hội.

Chương 5: Dân Tộc Mông – Sức Sống Vượt Lên Đại Ngàn Với Tiếng Khèn Và Lễ Giỗ Họ.

5.1. Nguồn Gốc và Địa Bàn Cư Trú.

Bản sắc văn hóa của Dân tộc Mông tại Nghệ An thể hiện qua các khía cạnh độc đáo như trang phục truyền thống với hoa văn thổ cẩm tinh xảo, văn hóa ẩm thực phong phú với các món như rượu ngô, bánh ngô, thịt gác bếp, truyền thống thờ cúng tổ tiên và ma bếp sâu sắc, lễ hội và các nghi thức tâm linh như giỗ họ, lối sống gắn bó với núi rừng, cùng với các hoạt động du lịch cộng đồng phát huy giá trị văn hóa.

Đồng bào Mông ở Nghệ An có trên 6.926 hộ/33.716 khẩu, cư trú ở 91 bản, thuộc 28 xã, thị trấn của 3 huyện: Kỳ Sơn, Tương Dương, Quế Phong; trong đó có 6 xã thuần người Mông. Theo các nhà nghiên cứu dân tộc học Việt Nam thì người Mông có nguồn gốc từ phía Nam Trung Quốc. Trước đây, họ là một bộ phận của dân tộc Dao ở Trung Quốc, cho đến thế kỷ VII-IX mới phát triển và tách ra thành một dân tộc độc lập. Qua những biến động của lịch sử Trung Quốc, để tránh chế độ phong kiến hà khắc và sự bóc lột tàn độc của bọn chúa đất, từ thời Thái bình Thiên Quốc đến khi Trung Quốc giải phóng (1949), người Mông đã tổ chức nhiều đợt thiên di. Một bộ phận lớn người Mông di chuyển từ tỉnh Quý Châu (Trung Quốc) đến phía Tây Bắc Việt Nam và cư trú ổn định, lâu dài ở đây. Tuy nhiên, do lối sống du canh du cư nên một bộ phận người Mông lại tiếp tục di cư từ các tỉnh phía Tây Bắc sang Xiêng Khoảng (Lào), một bộ phận từ Sơn La sang Sầm Nưa (Lào). Và từ các tỉnh này của nước bạn Lào, người Mông lại di cư sang các tỉnh miền Tây Nghệ An, trong đó huyện Kỳ Sơn là huyện tập trung người Mông sớm nhất và đông nhất.

Người Mông thuộc nhóm ngôn ngữ Mông - Dao, với nhiều tên gọi khác nhau như: Mèo, Mẹo, Miếu Hạ, Mán trắng. Người Mông ở Nghệ An có hai ngành: Mông trắng và Mông đen, sự phân chia này không phải dựa vào màu da như một số tài liệu đã viết, mà chủ yếu dựa vào trang phục truyền thống của hai ngành này.

Do di cư đến Nghệ An muộn hơn những dân tộc khác nên địa bàn cư trú chủ yếu của dân tộc Mông là những vùng đồi núi cao, có độ dốc lớn. Cư trú ở địa bàn núi cao nên sản xuất chủ yếu của người Mông là làm nương rẫy, trồng các loại cây lương thực như lúa, nếp, ngô,… Trước đây, khi chưa được khai hóa, người Mông trồng thuốc phiện khá nhiều, diện tích cây thuốc phiện được họ canh tác trong rừng sâu gây khó khăn cho việc phá bỏ của các cấp chính quyền. Ngày nay, do được tuyên truyền sâu rộng, nên người Mông đã bỏ dần tập quán này, chuyển đổi dần sang việc trồng rừng mang lại kinh tế cao; Chăn nuôi gia súc gia cầm khá phát triển; Nghề thủ công truyền thống cũng khá phát triển như rèn đúc, làm giấy, mộc, đan lát,…

Tổ chức xã hội của người Mông theo mô hình làng bản. Các gia đình thường sống gần nhau, quây tụ khoảng từ vài ba chục nóc nhà thì lập thành làng. Đứng đầu làng là trưởng làng, người điều hành mọi công việc trong làng, tiếp đó là trưởng họ. Những gia đình cùng dòng họ thường quần tụ, sống gần nhau tạo thành làng, thành bản. Trong đời sống tín ngưỡng người Mông đặc biệt chú trọng lễ cúng ma làng vào tháng giêng hàng năm. Vì quan niệm mọi loại vật đều có linh hồn nên ngoài cúng ma làng đồng bào Mông còn cúng nhiều loại ma như: ma trâu (nhiu dáng), ma nhà (xủa cá), ma cửa (xìa mình), ma lơn (bùa dáng), ma bếp (hú sinh),…

Người Mông có nền văn hóa nghệ thuật khá giàu có, đặc biệt là truyện kể và âm nhạc, nổi bật trong kho tàng truyện kể của đồng bào là tác phẩm “Tiếng khèn của Gia Ba Sử”, “Vừ Lin Thoong và Lỳ Ta Xa”, “Truyện Vừ Lông Pốc”,… Âm nhạc của người Mông cũng khá phát triển với các điệu hát nổi tiếng, đóng dấu như là “thương hiệu” riêng của họ như là: điệu Cử xia, lù tẩu, vàng hủa, xến, xằng lề,....

Văn hóa của người Mông ở Nghệ An hiện nay là sự đan xen giữa văn hóa truyền thống với văn hóa hiện đại. Những giá trị tốt đẹp của văn hóa truyền thống được lưu giữ, bảo tồn không chỉ bám rễ trong sinh hoạt văn hóa truyền thống mà còn ảnh hưởng, thâm nhập vào đời sống văn hóa mới, tạo nên sự phong phú, bổ ích cho sinh hoạt văn hóa hiện nay của đồng bào.

Mỗi cộng đồng dân tộc đều có một nền văn hóa khác nhau và chính sự khác nhau đó đã làm nên sự đa dạng cho nền văn hóa Nghệ An nói riêng, Việt Nam nói chung. Tuy đa dạng nhưng là một thể thống nhất trong từng sắc thái văn hóa của cộng đồng các dân tộc, làm phong phú và tạo nên tính đoàn kết cao, là nền tảng để xây dựng một nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc.

Đồng bào Mông ở Nghệ An có trên 6926 hộ/33.716 khẩu, cư trú ở 91 bản, thuộc 28 xã, thị trấn của 3 huyện: Kỳ Sơn, Tương Dương, Quế Phong; trong đó có 5 xã thuần người Mông. Địa bàn cư trú rải rác nằm trên các sườn núi cao dọc theo vùng biên giới Việt - Lào. Người Mông cư trú tại 3 huyện rẻo cao dọc biên giới Việt - Lào là: Kỳ Sơn, Tương Dương và Quế Phong. Kỳ Sơn có 5 xã thuần Mông là Mường Lống, Huồi Tụ, Nậm Cắn, Tây Sơn, Đoọc Mạy và 3 xã Người Môngchiếm đa số là Bắc Lý, Na Ngoi, Mường Típ. Tương Dương có 6 xã có người Mông là Nhôn Mai, Tam Hợp, Mai Sơn, Lưu Kiền, Xá Lượng và Hữu Khuông. Quế Phong chỉ có ở xã Tri Lễ và Nậm Giải.

Đặt chân đến các huyện miền núi phía Tây Nghệ An như Kỳ Sơn, Tương Dương, Quế Phong, ta dễ dàng nhận ra những bản làng người Mông ẩn mình giữa mây ngàn. Những ngôi nhà trình tường vững chãi, mái lợp gỗ pơ mu bạc màu theo năm tháng, tựa lưng vào núi, hướng mặt ra những thung lũng xanh mướt. Cách bố trí không gian sống, từ gian bếp ấm áp đến nơi thờ cúng tổ tiên trang trọng, đều phản ánh sự gắn kết mật thiết với thiên nhiên và lòng biết ơn đối với những người đi trước.

Bản sắc văn hóa Mông ở Nghệ An còn được thể hiện một cách sinh động qua những âm thanh và sắc màu. Tiếng khèn Mông trầm bổng, da diết, không chỉ là nhạc cụ mà còn là phương tiện giao tiếp, là tiếng lòng của cộng đồng trong những dịp lễ hội, cưới hỏi hay đơn giản là lúc nghỉ ngơi sau một ngày lao động vất vả. Những điệu múa uyển chuyển, nhịp nhàng theo tiếng khèn càng làm tăng thêm sự cuốn hút cho những buổi sinh hoạt cộng đồng.

Không thể không nhắc đến những bộ trang phục truyền thống rực rỡ, được tạo nên bởi đôi bàn tay khéo léo của những người phụ nữ Mông. Từ việc trồng lanh, dệt vải, nhuộm màu bằng các loại cây rừng đến thêu thùa, trang trí những họa tiết tinh xảo, tất cả đều là một quá trình tỉ mỉ, công phu, chứa đựng những giá trị thẩm mỹ và biểu tượng văn hóa sâu sắc. Mỗi đường kim mũi chỉ, mỗi gam màu đều kể một câu chuyện về lịch sử, về niềm tin và khát vọng của cộng đồng.

Nét văn hóa tiêu biểu của người Mông diễn ra trong các ngày tết như Tết Năm mới, Tết Đoan ngọ (mồng 5 tháng 5 âm lịch), lễ mừng cơm mới,... Trong các ngày lễ, đồng bào dân tộc Mông tổ chức các hoạt động văn hóa với các trò chơi dân gian như: Ném còn, bắn tên, đẩy gậy, kéo co, chơi khèn (vừa thổi vừa múa). Các loại kèn lá, kèn môi thường xuyên được sử dụng trong các đợt sinh hoạt tập thể. Văn hóa người Mông còn được thể hiện qua trang phục của người phụ nữ rất cầu kỳ với nhiều màu sắc và nhiều loại trang sức đẹp.

Cộng đồng người Mông và văn hóa tâm linh.

Đơn vị cư trú sơ khai của người Mông là "giào", một tổ chức tương tự như bản của người Thái hay thôn, xóm của người Kinh, song quy mô hộ gia đình thường nhỏ gọn hơn, dao động từ 15 đến 20 hộ, gắn kết bởi huyết thống dòng họ. Mỗi giào tự quản bằng luật tục riêng và nổi bật tinh thần tương thân tương ái. Người đứng đầu giào là ông "Lùng thầu", một nhân vật uy tín được dân bầu chọn. Khi cần thiết, hai ba giào có thể liên kết thành "liên giào", dưới sự lãnh đạo của "Nại bản". Đến cấp cao hơn, khoảng 10 đến 15 giào hợp thành "phống", do "Tà Xẻng" đứng đầu, chức danh này về sau được gọi là Lý trưởng. Những người có vị thế trong xã hội Mông thường thuộc các dòng họ lớn, sở hữu uy quyền đáng kể và không ít người kiêm nhiệm vai trò thầy cúng. Dẫu vậy, họ vẫn duy trì lối sống lao động trực tiếp và mối quan hệ gần gũi với cộng đồng.

Trong văn hóa Mông, quan hệ dòng họ có một vị trí thiêng liêng. Dù cách xa về địa lý hay chưa từng quen biết, những người cùng dòng tộc vẫn chia sẻ những quy ước chung về giao tiếp, thờ cúng, tang ma,... Mỗi dòng họ mang tên một loài vật, đi kèm những điều kiêng kỵ mang đậm dấu ấn tô tem, tương tự như tín ngưỡng của người Thái, người Khơ Mú: họ Vừ, họ Và tránh ăn tim lợn; họ Lỳ kiêng ăn lá lách của động vật bốn chân,... Gia đình Mông truyền thống là gia đình phụ quyền bền vững, hiếm khi xảy ra tình trạng ngoại tình hay ly hôn. Cộng đồng có những hình thức xử lý nghiêm khắc đối với những gia đình bất hòa. Khi người chồng qua đời, tục lệ "nối dây" quy định chị dâu phải kết hôn với em trai chồng. Con trai trong gia đình được giáo dục về lao động và lễ nghi từ thuở ấu thơ: mười tuổi đã quen thuộc với việc bắn nỏ và làm nương rẫy, mười lăm tuổi đã thông thạo các bài cúng tổ tiên và thành thạo nghề thủ công truyền thống. Sau nghi lễ "thành đinh", các chàng trai được đổi tên và có thể tiến hành tục "cướp vợ" theo phong tục của dân tộc. Dấu vết của chế độ mẫu hệ vẫn còn khá rõ nét trong xã hội Mông, thể hiện qua vai trò quan trọng của người cậu trong việc dựng vợ gả chồng cho cháu gái, tương tự như người cha thứ hai. Theo quan niệm của người Mông, thế giới tồn tại vô vàn loại ma như ma trâu, ma lợn, ma nhà, ma cửa,... và đồng bào tin rằng mọi vật đều có linh hồn.

Giữ lửa văn hóa nơi biên cương.

Sống trên những vùng đất biên giới, người Mông ở Nghệ An không chỉ đối diện với những khó khăn về kinh tế, xã hội mà còn phải nỗ lực để bảo tồn và phát huy những giá trị văn hóa truyền thống trước sự giao thoa và tác động của cuộc sống hiện đại. Các phong tục tập quán, lễ hội truyền thống như Tết Nguyên đán, lễ hội xuống đồng, lễ cúng bản… vẫn được duy trì và trao truyền qua các thế hệ.

Tuy nhiên, bên cạnh những nỗ lực đáng ghi nhận, việc bảo tồn bản sắc văn hóa Mông ở Nghệ An vẫn còn nhiều thách thức. Sự mai một của tiếng nói, trang phục truyền thống trong giới trẻ, sự xâm nhập của các yếu tố văn hóa ngoại lai… đòi hỏi sự quan tâm hơn nữa từ các cấp chính quyền, các tổ chức văn hóa và đặc biệt là ý thức tự tôn văn hóa của chính cộng đồng người Mông.

Hướng tới tương lai, giữ gìn cội nguồn.

Trong bối cảnh hội nhập và phát triển, việc bảo tồn và phát huy bản sắc văn hóa của người Mông ở Nghệ An trên các rẻo cao biên giới Việt - Lào không chỉ là trách nhiệm của riêng cộng đồng mà còn là nhiệm vụ chung của toàn xã hội. Cần có những chính sách, chương trình cụ thể để hỗ trợ việc dạy và học tiếng Mông, khôi phục và phát triển các nghề thủ công truyền thống, bảo tồn các lễ hội văn hóa đặc sắc và thúc đẩy du lịch cộng đồng gắn với văn hóa Mông.

Bản sắc văn hóa của người Mông ở Nghệ An là một viên ngọc quý trong bức tranh văn hóa đa dạng của Việt Nam. Việc trân trọng, giữ gìn và phát huy những giá trị văn hóa độc đáo này không chỉ góp phần làm phong phú thêm đời sống tinh thần của cộng đồng mà còn tạo động lực cho sự phát triển bền vững của vùng đất biên cương. Hãy cùng nhau chung tay để tiếng khèn Mông mãi ngân vang, sắc màu thổ cẩm mãi rực rỡ trên những rẻo cao Nghệ An.

Nhắc đến huyện Kỳ Sơn là nói đến một huyện huyện miền núi cao, biên giới phía Tây  tỉnh Nghệ An với 4 hệ dân tộc cùng sinh sống là: Thái, Khơ Mú, Mông, Kinh và Hoa  với những đặc trưng văn hóa khác nhau tạo nên sự đa dạng, phong phú, giàu bản sắc. Kỳ Sơn có 6 xã thuần Mông là Mường Lống, Huồi Tụ, Nậm Cắn, Tây Sơn, Nậm Càn, Đoọc Mạy và 4 xã có dân tộc Mông sinh sống là Bắc Lý, Mỹ Lý, Na Ngoi, Mường Típ. Tổng số nhân khẩu dân tộc Mông trên địa bàn huyện là hơn 34 nghìn người.

Nhằm phát triển du lịch theo Nghị quyết số 08-NQ/TW của Bộ Chính trị về phát triển du lịch trở thành ngành kinh tế mũi nhọn trên địa bàn tỉnh Nghệ An giai đoạn 2017 - 2030, Huyện Kỳ Sơn đã xây dựng, phê duyệt và đang thực hiện  Đề án “xây dựng và phát triển du lịch huyện Kỳ Sơn giai đoạn 2020-2025, tầm nhìn đến năm 2030”; Trong đó tập trung xây dựng các tuyến du lịch gắn với việc bảo tồn, phát huy giá trị văn hoá truyền thống tốt đẹp của đồng bào các dân tộc trên địa bàn huyện Kỳ Sơn nói chung và dân tộc Mông nói riêng. Với những cảnh quan thiên nhiên thơ mộng, những điểm săn mây lý tưởng, khí hậu mát mẻ thì bản sắc văn hoá của đồng bào dân tộc Mông cũng là điểm nhấn, thu hút và tạo nên tính tò mò muốn khám phá, hoà mình vào văn hoá đời sống của đồng bào.

Nói đến văn hóa của dân tộc Mông tại huyện Kỳ Sơn người ta thường nhớ đến bộ trang phục với màu sắc rực rỡ, nét hoa văn riêng biệt, nổi bật, sự đa dạng và phong phú của bản sắc văn hoá dân tộc Mông được thể hiện qua các phong tục tập quán, quan niệm về trời đất và con người, vạn vật. Hàng năm công tác tổ chức các lễ hội truyền thống mang ý nghĩa tốt đẹp về đạo lý “uống nước nhớ nguồn”; hoạt động văn hoá, văn nghệ, trò chơi dân gian của dân tộc được Mông được tổ chức tạo không khí vui tươi sôi nổi như:

Về hoạt động ngày lễ: Trong các ngày lễ, đồng bào dân tộc Mông tổ chức các hoạt động văn hóa với các trò chơi dân gian như: Ném pao tìm bạn tình đây là một hoạt động giao lưu giữa các vùng, miền đồng thời thông qua hoạt động này các bạn trẻ nam, nữ tìm đến nhau kết duyên thông qua tần suất ném pao cho nhau, hay những điệu múa khèn xoay chuyển độc đáo với những làn điệu hát cự xia riêng biệt…hoạt động này khách du lịch sẽ được hoà mình để cùng trải nghiệm.

Còn vào các ngày tết như: Tết Năm mới thường diễn ra hoạt động bò chận, trâu chận...đây là những hoạt động văn hoá dân gian truyền thống có từ lâu đời và vẫn được lưu giữu cho đến hôm nay, điều này đã tô điểm thêm nét văn hoá tạo nên đa dạng và lưu truyền cho các thế hệ mai sau.

Để sâu hơn, nguồn gốc từ Trung Quốc, di cư qua các biến động lịch sử như cuộc nổi dậy Thái Bình Thiên Quốc (1850-1864), tìm đất sống tự do. Ở Nghệ An, Kỳ Sơn có hơn 34.000 người Mông, với 6 xã thuần. Du lịch cộng đồng ở Mường Lống phát triển, kết hợp văn hóa Mông.

5.2. Văn Hóa Vật Thể Độc Đáo.

Trang phục truyền thống.

Thổ cẩm đa sắc màu: Phụ nữ Mông nổi tiếng với trang phục thêu hoa văn thổ cẩm rực rỡ và tinh xảo, phản ánh sự khéo léo và thẩm mỹ.

Sử dụng bạc: Trang phục được trang trí bằng các đồng xu bạc ở thắt lưng và vòng cổ, tượng trưng cho vẻ đẹp và giá trị.

Y phục nam giới: Trang phục nam giới khá đơn giản với áo khoác và mũ, thường được sử dụng trong các dịp lễ, Tết hoặc đám tang.

Văn hóa ẩm thực.

Đặc sản địa phương: Ẩm thực Mông phong phú với các sản phẩm như rượu ngô, rượu sắn, bánh ngô, bánh dày, thịt gác bếp, rau cải Mông, dưa Mông và nếp cẩm.

Món ăn tốt cho sức khỏe: Gà đen nấu sâm đất là một món ăn đặc trưng với hương vị thơm ngon, rất tốt cho sức khỏe.

Nhà ở trình tường vững chãi, thích ứng với núi cao. Thổ cẩm từ lanh, nhuộm màu tự nhiên, hoa văn kể chuyện lịch sử.

5.3. Văn Hóa Phi Vật Thể – Tiếng Khèn Và Lễ Giỗ Họ.

Văn hóa tâm linh và tín ngưỡng.

Thờ cúng tổ tiên: Người Mông rất coi trọng việc thờ cúng tổ tiên, coi đó là sự báo hiếu và cầu mong sự che chở từ ông bà.

Ma bếp: Ma bếp là một yếu tố tâm linh quan trọng, người phụ nữ lớn tuổi thường là người giữ mối quan hệ với ma bếp, cầu xin sự phù hộ trong việc nấu nướng và cuộc sống.

Giỗ họ: Đây là một nét văn hóa độc đáo, là dịp để các thành viên trong dòng họ sum họp, tưởng nhớ cội nguồn và báo hiếu tổ tiên, với các nghi thức cúng tế trang trọng.

Lễ giỗ họ (Tết họ) là hoạt động tâm linh độc đáo, mỗi dòng họ có ngày riêng, thường sau đám tang hoặc Tết. Theo Báo Quân đội Nhân dân, giỗ họ ở Nghệ An là dịp sum họp, cúng tế, ăn uống, giữ đoàn kết dòng tộc. Ở Kỳ Sơn, giỗ họ kết hợp múa khèn, ném còn.

Tiếng khèn là ngôn ngữ giao tiếp độc đáo, trầm bổng, dùng trong lễ hội, đám tang. Nghệ thuật chế tác khèn từ tre, đồng, với 6 ống, tạo âm thanh đa dạng. Múa khèn (Tha Khềnh) uyển chuyển, xoay chuyển, biểu diễn ở chợ phiên, đám giỗ. Theo Báo Tuyên Quang, khèn là thông điệp tâm tư, linh thiêng nối mường trời mường đất.

Lối sống và lễ hội.

Gắn bó với thiên nhiên: Dân tộc Mông sống gắn bó với núi rừng, điều này thể hiện qua các phong tục và kiến trúc nhà cửa truyền thống.

Các lễ hội: Lễ hội là dịp để người Mông thể hiện các giá trị văn hóa và truyền thống của dân tộc.

Du lịch cộng đồng.

Phát huy giá trị văn hóa: Hoạt động du lịch cộng đồng đã giúp người Mông nâng cao ý thức giữ gìn văn hóa, bảo vệ cảnh quan.

Phát triển kinh tế: Du lịch cộng đồng còn góp phần xây dựng homestay, phát triển các sản phẩm thủ công và nông nghiệp, tạo thu nhập cho người dân.

Bảo tồn: Dạy tiếng Mông, khôi phục nghề thủ công, du lịch cộng đồng ở Kỳ Sơn.

 Chương 6: Dân Tộc Ơ Đu – Tấm Thảm Văn Hóa Đang Dần Phai Màu Với Lễ Chăm Phtrong Và Nỗ Lực Bảo Tồn Ngôn Ngữ.

6.1. Nguồn Gốc và Thực Trạng.

Bản sắc văn hóa của Dân tộc Ơ Đu tại Nghệ An thể hiện qua tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên, lễ hội «Tết mừng tiếng sấm» (Chăm Phtrong), phong tục hôn nhân phức tạp, tập quán sinh sống trong nhà sàn với hai bếp và quan niệm về «ma nhà». Tuy nhiên, bản sắc này đang đối mặt với nguy cơ mai một, cần sự quan tâm, bảo tồn từ các cấp chính quyền.

Tương Dương là nơi duy nhất ở Việt Nam nói chung và Nghệ An nói riêng có dân tộc Ơ Đu cư trú. Mặc dù là dân tộc ít người nhất trong cộng đồng 54 dân tộc Việt Nam và 5 dân tộc thiểu số ở Nghệ An nhưng dân tộc Ơ Đu có lịch sử hình thành và cư trú khá lâu đời.

Dân tộc Ơ Đu thuộc nhóm ngôn ngữ Môn - Khơ Me, họ có ngôn ngữ, tiếng nói riêng mặc dù hiện nay những nét văn hóa độc đáo đó đang bị đồng hóa, mất dần do đặc thù sống xen kẽ với các dân tộc khác của người Ơ Đu. Họ sống tập trung ở ven sông Nậm Mộ và Nậm Nơn với 3 trung tâm lớn là vùng Xốp Tăm (Tà Kạ và Keng Đu huyện Kỳ Sơn hiện nay), Mường Lâm (Hữu Khuông huyện Tương Dương hiện nay), Mường Mèn (Yên Hòa huyện Tương Dương hiện nay). Ở nơi này, đời sống của người Ơ Đu phát triển khá phồn thịnh với nghề đánh cá, buôn bán dọc các con sông,… Tuy nhiên, do gặp thời kỳ loạn lạc, cùng sự chèn ép của các dân tộc khác di cư ồ ạt sang nên dân tộc Ơ Đu bị dồn vào những nơi hẻo lánh đầu nguồn con suối, hoặc những vùng núi cao, hiểm trở. Thậm chí để an toàn, một bộ phận không nhỏ người Ơ Đu phải thay đổi tên họ, giọng nói, tập quán của dân tộc mình sống đan xen, phụ thuộc vào các dân tộc khác.

Mặc dù là dân tộc ít người nhưng lịch sử hình thành của người Ơ Đu khá lâu đời, bên cạnh đó ý thức về dân tộc của họ vẫn rõ nét nên họ có đời sống văn hóa độc đáo, riêng biệt và đậm đà bản sắc. Tuy nhiên việc nghiên cứu, bảo tồn và lưu giữ cũng đang đặt ra nhiều vấn đề đối với các nhà nghiên cứu cũng như các cơ quan ban ngành liên quan, quan tâm. Trình độ canh tác, sản xuất của người Ơ Đu được duy trì cho đến ngày hôm nay, họ sống nửa cày ruộng, nửa làm nương với trình độ kỹ thuật tương đối cao. Ngoài ra, người Ơ Đu còn biết dệt vải, thêu, đan lát và tận dụng lợi thế sống ven sông nên tổ chức buôn bán tấp nập, sầm uất.

Người Ơ Đu chỉ có một họ duy nhất là họ Lò và được chia làm hai chi là Lò Văn và Lò May. Gia đình của người Ơ Đu là gia đình nhỏ phụ quyền, phân định thứ trưởng rất rõ ràng. Tư tưởng phụ quyền trong gia đình của người Ơ Đu được thể hiện trong vài trò của người đàn ông trong gia đình. Họ là chủ gia đình, có quyền quyết định mọi việc, đàn bà không có quyền thừa tự, và chỉ có bổn phận chăm sóc chồng con, không được quyết định những việc trong gia đình từ việc nhỏ đến việc lớn và khi về nhà chồng, người phụ nữ được gọi theo tên chồng và họ chồng. Tuy nhiên, người Ơ Đu có phong tục ở rể trong 3 - 4 năm đầu mới cưới lại thể hiện tư tưởng mẫu hệ là tàn dư trước đây để lại.

Phong tục, tập quán của người Ơ Đu khá phong phú và đặc sắc, trong đó tiêu biểu là phong tục cưới xin và lễ đón tiếng sấm đầu năm. Điều đặc biệt trong hôn nhân của người Ơ Đu là tục ở rể. Sau đám cưới, thường con rể sẽ ở trong nhà vợ khoảng từ 3-4 năm, nếu có tiền Klay Glây (tiền giá đầu của người con gái) nộp cho nhà gái thì chỉ phải ở rể trong 1 năm. Trong thời gian ở rể này người con trai hầu như phụ thuộc hoàn toàn vào nhà gái, thậm chí tên họ cũng phải gọi theo tên họ của vợ. Người Ơ Đu tính năm mới bắt đầu từ khi có tiếng sấm đầu tiên nên lễ đón tiếng sấm được tổ chức khá trọng thể.

Cũng giống như nhiều dân tộc thiểu số khác, đồng bào quan niệm con người ta ngoài thể xác còn có phần hồn, phần hồn thường nằm ở chỏm tóc, đỉnh đầu nên đồng bào rất kiêng xoa đầu trẻ con. Xuất phát từ quan niệm đó mà người Ơ Đu cho rằng có rất nhiều loại ma và tổ chức thờ cúng rất nhiều loại ma, đặc biệt là ma nhà và các vị thần là các Then như Then Luông, Then Vi, Then Bắc, Then Na,… Mặc dù các Then này mang yếu tố của dân tộc Thái, nhưng nó cũng thể hiện đời sống tâm linh đa dạng và đóng vai trò quan trọng trong đời sống tinh thần của bà con đồng bào Ơ Đu.

Dân tộc Ơ Đu là một trong những cộng đồng dân tộc ít người nhất Việt Nam, người Ơ Đu sống theo gia đình nhỏ, tính phụ quyền bộc lộ rõ rệt trong gia đình nhiều hơn các dân tộc khác.

Người Ơ Đu còn có tên gọi khác là người Tày Hạt, thuộc dân tộc ít người, Ơ Đu là một trong 5 dân tộc ít người nhất của Việt Nam (Brâu, Rơ Măm, Pu Péo, Si La, Ơ Đu), cư trú chủ yếu ở huyện Tương Dương, tỉnh Nghệ An. Đồng bào Ơ Đu có khoảng 600 người họ sống xen kẽ với đồng bào Thái, Khơ Mú và người Mông.

Tiếng Ơ Đu thuộc nhóm ngôn ngữ Môn Khơ Me, ngữ hệ Nam Á, nhưng các thế hệ người Ơ Đu còn lại đến giờ quên gần hết tiếng nói. Họ quên cả phong tục, tập quán. Một số rất ít ỏi đều trên 80 tuổi còn nói khoảng 100 từ cả những từ họ còn nhớ đã có sự pha trộn của cả ngôn ngữ Thái và Khơ Mú. Vì thế, những người còn nói được tiếng thì cộng đồng vô cùng coi trọng. Khi về già, người ơ Đu còn có ý thức học lại ngôn ngữ dân tộc để tìm về cội nguồn.

Người Ơ Đu sống theo gia đình nhỏ, tính phụ quyền bộc lộ rõ rệt trong gia đình nhiều hơn các dân tộc khác. Người đàn ông toàn quyền quyết định các việc trong gia đình, đàn bà không được hưởng quyền thờ tự. Xưa kia người Ơ Đu sinh sống chủ yếu bằng nghề đánh bắt cá và muông thú.

Người Ơ Đu ở nhà sàn, kiến trúc nhà ở của họ thường có 4 mái, lợp bằng nứa hoặc tranh, đầu nhà quay vào núi, cột nhà chôn xuống dưới đất. Ngôi nhà thường có 4-8 cột, tương ứng với nhà từ 1-3 gian. Khi dựng nhà bao giờ người Ơ Đu cũng dựng cột chính trước. Theo quan niệm của họ thì đó là cột góc ma ở. Sau mới đến các cột góc khác theo thứ tự từ trái sang phải, từ trên xuống dưới.

Trong nhà, bếp của người Ơ Đu có 2 bếp, Phong tục tập quán của người Ơ Đu ngày xưa là phải có 2 bếp. Bếp đặt ngoài là bếp tiếp khách, không được nấu nướng, kể cả rau củ quả, thịt… cũng không được nấu mà chỉ được phép nấu cơm, tiếp khách và sưởi ấm. Còn bếp trong là bếp nấu nướng phục vụ bữa ăn gia đình. Phía trên gác bếp thường hay để đồ đan lát, dụng cụ nứa, tre mang trên rừng mà chưa kịp chẻ, đan sản phẩm thì bó lại để trên gác bếp cho khô.

Trước kia, người Ơ Đu cư trú 2 bên bờ sống Nậm Mộ, Nậm Nơn, thuộc dãy Trường Sơn, dọc theo biên giới Việt Lào của tỉnh Nghệ An, nhưng do nhiều biến cố lịch sử nên họ phải dời đi nơi khác hoặc phải ở lẫn vào dân tộc khác. Hiện nay họ sống rải rác trong nhiều bản của vùng sâu vùng xa thuộc thuộc huyện Tương Dương của tỉnh Nghệ An, nhưng tập trung ở 2 bản Kim Hòa, Sốp Phột, xã Kim Đa.

Bà Mạc Thị Tím, trưởng bản Văng Môn, xã Nga My huyện Tương Dương, cho biết: "Hiện tại mấy cụ già thì biết nói tiếng Ơ Đu, còn những người trẻ hầu hết nói toàn tiếng Thái. Nhưng khi chuyển đến đây rồi thì chúng tôi cũng mở được lớp dạy tiếng Ơ Đu, những tiếng chào hỏi, giao tiếp, mời ăn cơm, mời uống nước thì cũng được học và truyền dạy lại cho con cháu."

Người Ơ Đu sống theo gia đình nhỏ, tính phụ quyền bộc lộ rõ rệt trong gia đình nhiều hơn các dân tộc khác. Người đàn ông toàn quyền quyết định các việc trong gia đình, đàn bà không được hưởng quyền thừa tự. Xưa kia người Ơ Đu sinh sống chủ yếu bằng nghề đánh bắt cá và muông thú. Bà Mạc Thị Tím cho biết: "Trước đây các cụ sống trên rừng. Thịt lợn, thịt gà thì thi thoảng mới có và thường ở dưới xuôi. Còn sóc, chuột là thức ăn hàng ngày trong mỗi bữa cơm do thành viên gia đình tự đi kiếm săn bắt hái lượm về cho nên là ngày lễ trong mâm cơm cúng không thể bỏ được những món ăn này. Vì đó là những món ăn quan trọng hàng ngày nên buộc phải có trong mâm cơm cúng."

Người Ơ Đu ở nhà sàn, kiến trúc nhà ở của họ thường có 4 mái, lợp bằng nứa hoặc tranh, đầu nhà quay vào núi, cột nhà chôn xuống dưới đất. Ngôi nhà thường có 4-8 cột, tương ứng với nhà từ 1-3 gian. Khi dựng nhà bao giờ người Ơ Đu cũng dựng cột chính trước. Theo quan niệm của họ thì đó là cột góc ma ở. Sau mới đến các cột góc khác theo thứ tự từ trái sang phải, từ trên xuống dưới.

Trong nhà, bếp của người ơ Đu có 2 bếp. Ông Lò Văn Cự ở xã Nga My cho biết: "Phong tục tập quán của người Ơ Đu ngày xưa là phải có 2 bếp. Bếp đặt ngoài là bếp tiếp khách, không được nấu nướng, kể cả rau củ quả, thịt… cũng không được nấu mà chỉ được phép nấu cơm, tiếp khách và sưởi ấm. Còn bếp trong là bếp nấu nướng phục vụ bữa ăn gia đình. Phía trên gác bếp thường hay để đồ đan lát, dụng cụ nứa, tre mang trên rừng mà chưa kịp chẻ, đan sản phẩm thì bó lại để trên gác bếp cho khô."

Về Tôn giáo tín ngưỡng của người Ơ Đu, họ gọi hồn là mẹ, ma là bụa, ma nhà là bụa rinh, chi phối mọi hoạt động của gia đình. Khi bị đau ốm họ cùng xin ma nhà đi bước nữa, tức cưới ma khác để vui không làm hại đến mọi người trong gia đình.

Văn hóa truyền thống của đồng bào Ơ Đu ở tỉnh Nghệ An là một phần không thể thiếu trong bức tranh văn hóa của đồng bào dân tộc thiểu số ở Việt Nam. Chính những nét văn hóa riêng có ấy làm phong phú đời sống tinh thần của đồng bào Ơ Đu, tạo nên sự độc đáo cần được gìn giữ.

Văn hóa truyền thống của người Ơ Đu hiện nay tồn tại như những hoài niệm. Nhưng điều đó chưa hẳn là những tín hiệu buồn. Bởi nếu nhìn một cách tích cực, rõ ràng người Ơ Đu đã tìm ra những cách thích ứng phù hợp trong lịch sử phát triển của mình.

Nhận diện văn hóa truyền thống của người Ơ Đu.

Gia đình người Ơ Đu sống theo chế độ phụ quyền, người đàn ông là người có quyền quyết định cao nhất trong nhà, và cũng được coi là trụ cột gia đình. Cũng như các tộc người khác, người Ơ Đu cũng tuân thủ quy tắc ngoại hôn để không làm suy thoái nòi giống. Người đàn ông chủ động đi hỏi vợ, và trước đây, họ có tục ở rể trong vòng 1 năm sau đó mới đón vợ con về nhà nội. Dòng họ của người Ơ Đu rất ít. Hiện chỉ thấy có một họ là họ Lo được chia thành hai nhánh là Lo anh và Lo em.

Làng bản của người Ơ Đu gọi là Plung, trước đây chủ yếu ở các khu vực đầu nguồn khe suối nên có nhiều bản gọi theo tên khe như bản Xốp Pột gọi theo nơi khe Pột và khe Com gặp nhau; bản Xốp Cháo gọi theo tên là khe Cháo; Bản Com gọi theo tên là khe Com; Bản Pủng gọi theo tên khe Pủng…. Nhà cửa của người Ơ Đu chủ yếu quay vào hướng núi.

Người Ơ Đu sinh sống chủ yếu bằng sản xuất nương rẫy, chăn nuôi nhỏ và một vài nghề thủ công cơ bản. Kỹ thuật sản xuất của họ còn hạn chế hơn nhiều so với các cộng đồng xung quanh. Họ trồng lúa trên nương, là loại cây trồng chủ yếu. Bên cạnh đó còn trồng thêm các loại cây khác như bông, đay, ngô, các loại rau cỏ. Họ chăn nuôi trâu, bò, lợn, gà, chó, một số gia đình ở gần suối còn nuôi thêm ngan, vịt để bổ sung thực phẩm cho gia đình. Nhìn chung, nền kinh tế nông nghiệp của người Ơ Đu phụ thuộc nhiều vào điều kiện tự nhiên. Năm thuận lợi thì sẽ sung túc hơn và năm thời tiết khắc nghiệt thì lại đói kém. Họ cũng còn dựa nhiều vào kinh tế săn bắt, hái lượm. Thủ công nghiệp của người Ơ Đu chủ yếu là dệt vải thô, đan lát đồ tre mây để phục vụ nhu cầu trong gia đình và một vài nghề thiết yếu khác.

Người Ơ Đu chủ yếu ăn đồ nếp. Ngoài cơm thì còn có thịt từ chăn nuôi hoặc săn bắt trong rừng và rau cỏ trồng hoặc lấy từ rừng. Họ có nhiều món ẩm thực đặc trưng của dân tộc mình. Người Ơ Đu uống nước nấu lá rừng và uống rượu cần. Trang phục truyền thống của người Ơ Đu do họ tự dệt và may, thường tối màu và dày, thô.

Cũng như các cộng đồng khác, người Ơ Đu cũng có nhiều nét văn hóa tinh thần đặc sắc. Từ các phong tục tập quán đến dân ca, dân vũ cũng như các lễ hội dân gian. Tiêu biểu là lễ hội đón tiếng sấm đầu năm. Tuy nhiên, theo thời gian, các yếu tố văn hóa của người Ơ Đu đã thay đổi theo hướng mai một dần các yếu tố văn hóa truyền thống.

Sự mai một các yếu tố văn hóa truyền thống.

Cho đến hiện nay, các yếu tố văn hóa truyền thống của người Ơ Đu đã bị mai một, mất mát đi rất nhiều. Từ kết cấu làng bản, nhà cửa đến các sinh hoạt văn hóa vật chất và tinh thần đều thay đổi. Các phương thức mưu sinh cũng thay đổi và ngày càng được hiện đại hóa. Không những vậy, các yếu tố văn hóa vật thể và phi vật thể cũng mai một, mất mát nhanh chóng và thay vào đó là những yếu tố văn hóa mới.

Trước hết là kết cấu làng bản và nhà cửa. Hiện nay, chỉ còn bản Văng Môn là bản người Ơ Đu riêng biệt (dù có một vài hộ gia đình người Thái sống xen kẽ cùng), còn lại là các hộ gia đình sống rải rác ở các thôn bản bên cạnh người Thái và Khơ Mú. Riêng ở bản Văng Môn, là bản tái định cư nên được lựa chọn địa điểm dựng bản khá thuận lợi khi nằm ngay cạnh đường lớn. Các ngôi nhà cũng được xây dựng kiên cố hơn. Nhưng các ngôi nhà hiện nay cũng không hướng vào núi như trước kia nữa, mà chủ yếu hướng ra đường. Các trang thiết bị cũng thay đổi, và cả cảnh quan nương vườn cũng như chuồng chăn nuôi gia súc. Ngày trước, các bản của người Ơ Đu thường ở đầu khe, đầu suối, khá sâu xa và khó khăn hơn trong việc đi lại thì hiện nay bản Văng Môn lại ở ngay đường chính. Còn những hộ gia đình sống xen kẽ ở các bản Thái hay Khơ Mú thì kết cấu nhà cửa cũng khá giống với những gia đình xung quanh, chủ yếu là ở nhà sàn.

Trang phục truyền thống của người Ơ Đu cũng bị mai một dần. Hiện nay còn rất ít người biết dệt may đồ truyền thống. Trong một thời gian dài, họ đổi lấy trang phục của người Thái hoặc Khơ Mú để mặc. Còn giờ họ chủ yếu mua áo quần ngoài thị trường để sử dụng. Gần đây có một số dự án đang muốn khôi phục lại trang phục truyền thống nhưng chưa đạt hiệu quả mấy.

Một trong những mất mát lớn nhất chính là ngôn ngữ Ơ Đu hiện nay gần như không còn nữa. Ở bản Văng Môn hiện nay chỉ còn một người đàn ông biết nói tiếng Ơ Đu, thì cũng đã lớn tuổi. Còn lại không biết gì nhiều về tiếng Ơ Đu. Có những lần, Ban Dân tộc tỉnh đã mời người Ơ Đu từ Lào qua để giao lưu và mong muốn mời họ tham gia giúp đỡ để khôi phục lại tiếng Ơ Đu nhưng chưa thể thực hiện được. Hiện nay, người Ơ Đu chủ yếu nói tiếng Kinh, tiếng Thái và cả tiếng Khơ Mú.

Hầu hết các yếu tố văn hóa truyền thống từ vật thể đến phi vật thể đều không còn lại bao nhiêu. Những bài dân ca, dân vũ hiện nay không còn mấy người biết được. Lễ hội cũng bị mất mát hết, gần đây người ta nỗ lực khôi phục lại lễ hội đón tiếng sấm của người Ơ Đu nhưng vẫn còn nhiều vấn đề phải xem xét lại. Những phong tục tập quán cũng không còn được thực hành nhiều trong cuộc sống nữa.

Quá trình tiếp xúc và biến đổi văn hóa của người Ơ Đu.

Văn hóa Ơ Đu có hai cuộc tiếp xúc và biến đổi mạnh mẽ. Cuộc tiếp xúc đầu tiên là với các cộng đồng sinh sống bên cạnh mà chủ yếu là người Thái và Khơ Mú. Cuộc tiếp xúc thứ hai là với văn hóa người Kinh.

Trong cuộc tiếp xúc văn hóa với người Thái và Khơ Mú, văn hóa Ơ Đu bị biến đổi nhiều. Nhiều yếu tố văn hóa của người Thái đã ảnh hưởng mạnh và có tính chi phối đối với các yếu tố văn hóa Ơ Đu. Người Thái có dân số đông hơn và trình độ phát triển cũng cao hơn người Ơ Đu nên tác động mạnh đến văn hóa Ơ Đu. Trong suy nghĩ của người Thái thì người Ơ Đu là thấp kém hơn. Họ gọi người Ơ Đu là Tày Hạt, nghĩa là người đói rách, và xem đó như là thân phận “cuông”, “nhóc”. Người Thái và người Ơ Đu cũng có quan hệ hôn nhân với nhau. Chính vì tiếp xúc gần với một cộng đồng dân cư đông đúc hơn và phát triển hơn nên người Ơ Đu cũng tiếp nhận nhiều yếu tố văn hóa của người Thái. Họ chủ yếu nói tiếng Thái, tiếp thu và thực hành một số phong tục tập quán của người Thái. Mua trang phục của người Thái để mặc. Và người Ơ Đu cũng biết hát các bài hát truyền thống của người Thái. Trong một khoảng thời gian dài giao lưu, tiếp xúc văn hóa, người Ơ Đu dần tiếp nhận các yếu tố văn hóa Thái và nó lấn át dần các yếu tố văn hóa truyền thống của mình. Đây có thể coi là quá trình Thái hóa văn hóa Ơ Đu, nó diễn ra vào khoảng giữa nửa sau thế kỷ 20 trở về trước.

Bên cạnh người Thái thì người Khơ Mú cũng có ảnh hưởng đến văn hóa của người Ơ Đu. Có nhiều hộ gia đình Ơ Đu sinh sống giữa những người Khơ Mú cũng dần tiếp nhận các yếu tố văn hóa Khơ Mú từ ngôn ngữ, trang phục cho đến các phong tục tập quán. Dù không phổ biến và mạnh mẽ như ảnh hưởng của người Thái nhưng cũng không thể phủ nhận được tác động của văn hóa Khơ Mú đến văn hóa Ơ Đu. Những người Khơ Mú khi về làm dâu Ơ Đu cũng đã mang nhiều yếu tố văn hóa Khơ Mú về theo, nhất là những tri thức về canh tác nương rẫy, về chăn nuôi hay tri thức về chăm sóc sức khỏe.

Cuộc tiếp xúc với văn hóa người Kinh ở miền xuôi lên đối với người Ơ Đu cũng vô cùng mạnh mẽ. Dù chỉ mới hơn nửa thế kỷ nhưng hệ quả của nó thì vô cùng to lớn. Tiếp xúc với văn hóa người Kinh cũng gắn liền với quá trình hiện đại hóa và toàn cầu hóa. Từ những năm 1960 đến những năm 1980 là giai đoạn người Kinh di cư lên mạnh mẽ nhất. Ban đầu họ sinh sống chủ yếu ở các thị trấn. Càng về sau thì sự di dân cả tự giác lẫn tự phát trở nên nhiều hơn nên người Kinh cũng xen lẫn vào sinh sống trong các làng bản. Tiếng Kinh trở thành phổ thông nên các dân tộc hầu hết đều phải học thông qua các chương trình giáo dục của Nhà nước. Rồi đến yếu tố thị trường cũng như những con đường khác mà dần văn hóa người Kinh trở nên phổ biến ở vùng dân tộc và ảnh hưởng đến hầu hết các cộng đồng tộc người thiểu số. Hiện nay, hầu hết người Ơ Đu biết nói tiếng Kinh, mặc trang phục giống người Kinh và tiếp nhận nhiều yếu tố văn hóa của người Kinh mà họ coi đó là hiện đại hóa.

Tóm lại, ngày nay chúng ta quan tâm nhiều đến các bản sắc văn hóa của các dân tộc thiểu số rất ít người như Ơ Đu. Nhưng mọi nền văn hóa đều vận động và biến đổi. Người Ơ Đu cũng không ngoại lệ. Nhìn nhận lại quá trình biến đổi văn hóa của người Ơ Đu cũng có thể thấy bên cạnh không ngừng nỗ lực giữ gìn những giá trị văn hóa truyền thống vốn luôn đối diện với nhiều thách thức, họ còn tìm cách tích hợp các giá trị văn hóa mới một cách năng động để phục vụ cuộc sống của mình. Đây là một tín hiệu quan trọng./.

Theo các nhà nghiên cứu, người Ơ Đu có ngôn ngữ riêng, với bản sắc văn hóa phong phú và đặc sắc. Thời hưng thịnh, người Ơ Đu sống độc lập, không xen kẽ với dân tộc nào; thường giao thương với người Kinh, Thái, Khơ Mú. Đối với người Ơ Đu, năm mới được bắt đầu từ ngày có tiếng sấm đầu tiên trong năm (lễ Chăm phtrong). Lễ mừng tiếng sấm là lễ hội lớn nhất trong năm của người Ơ Đu, thường kéo dài từ 3 đến 7 ngày.

Nghi lễ đầu tiên trong ngày diễn ra lễ Chăm phtrong là phong tước cho các chức sắc trong bản như trưởng họ, già làng. Những nhà có người chết trong năm thì mời thầy mo về nhà làm lễ tiễn linh hồn người chết về với tổ tiên, đồng thời tiến hành nghi lễ bỏ tang cho người góa bụa để sau lễ mừng tiếng sấm, họ có thể đi bước nữa. Tại lễ này, những đứa trẻ sinh ra trong năm sẽ được đặt tên và làm lễ nhập họ.

Ngoài lễ đón tiếng sấm đầu năm, người Ơ Đu còn tổ chức lễ rước hồn lúa và ăn cơm mới, về sau này còn ăn cả Tết Nguyên đán theo người Kinh. Người Ơ Đu cũng ở nhà sàn như người Thái. Song, kiến trúc nhà sàn của họ thường có 4 mái, lợp bằng nứa hoặc tranh, đầu nhà quay vào núi, cột chôn, một ngôi nhà thường có 4-8 cột, tương ứng với nhà 1 gian hoặc 3 gian. Khi dựng nhà bao giờ người Ơ Đu cũng dựng cột chính trước, sau đó mới đến các cột khác theo thứ tự từ trái sang phải, từ trên xuống dưới.

Người Ơ Đu cũng quan niệm thế giới bên kia giống người Thái, song ngoài các then Luông, then Vi, then Bắc còn có thêm then Na cai quản ruộng nương vì họ cho rằng những người bị hổ báo ăn thịt hoặc mất tích trong rừng là do then Na bắt đi làm người hầu trông coi ruộng nương. Người Ơ Đu cũng kiêng không được xoa đầu trẻ con vì họ cho rằng, nếu làm vậy linh hồn sẽ sợ đi mất, trẻ con sẽ ốm đau. Theo chế độ phụ quyền nên người đàn ông Ơ Đu có quyền quyết định tất thảy mọi việc trong nhà, phụ nữ không được hưởng thừa tự.

Chia sẻ những hiểu biết của mình về bản sắc văn hóa của người Ơ Đu, bà Hoàng Thị Quỳnh Anh, Phó Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Nghệ An cho biết: Dân tộc Ơ Đu đã từng có một quá khứ huy hoàng với nền văn hóa đặc sắc, song trải qua bao thăng trầm của lịch sử, các thế hệ con cháu người Ơ Đu theo hệ ngôn ngữ Phrom Ơ Đu, thuộc nhóm ngôn ngữ Môn - Khơ Me (ngữ hệ Nam Á) đã "quên" hết tiếng nói, phong tục tập quán của tộc người mình. Kể cả người già nhất (còn 5 cụ trên 80 tuổi) cũng chỉ còn nhớ bập bõm, song đã bị pha trộn với tiếng nói, văn hóa của dân tộc Thái, Khơ Mú.

Những năm qua, để bảo tồn văn hóa truyền thống của tộc người Ơ Đu, ngành văn hóa huyện Tương Dương đã mở lớp dạy tiếng Ơ Đu bằng hình thức truyền miệng, nhưng việc bảo tồn gặp rất nhiều khó khăn do người dân Ơ Đu chưa có ý thức dùng tiếng nói của mình để giao tiếp trong sinh hoạt. Điều đáng báo động là các quan hệ xã hội, văn hóa của người Ơ Đu chịu ảnh hưởng mạnh mẽ văn hóa Thái, Khơ Mú, như sử dụng thành thạo các nhạc cụ của hai dân tộc này, trang phục mặc theo kiểu người Thái, người Kinh.

Có hai nguyên nhân chính dẫn đến không gian văn hóa, phong tục, tập quán, tín ngưỡng, ngôn ngữ của người Ơ Đu đang bị mất dần, thay vào đó là không gian văn hóa lai tạp với người Thái, người Khơ Mú là ở ý thức bảo tồn nòi giống của người Ơ Đu còn nhiều hạn chế và nguồn lực đầu tư chưa có, phương pháp tiến hành bảo tồn chưa đúng và thiếu đồng bộ. Nhất là việc bảo tồn và phát triển tộc người Ơ Đu mới chỉ dừng lại ở mặt nâng cao đời sống vật chất, còn yếu tố văn hóa thì diễn ra quá chậm, không hiệu quả.

Thiết nghĩ, để bảo tồn và phát triển văn hóa của tộc người Ơ Đu, rất cần có sự quyết tâm từ Trung ương đến địa phương, trước hết là khôi phục lại không gian văn hóa người Ơ Đu bao gồm quy hoạch lại bản Văng Môn theo cấu trúc không gian làng bản truyền thống của người Ơ Đu cổ xưa và phục dựng một số lễ hội quan trọng như lễ Chăm phtrong, lễ ăn cơm mới, rước hồn lúa và mừng nhà mới.

Đồng thời, UBND tỉnh Nghệ An cần giao cho huyện Tương Dương thực hiện đề tài khoa học nghiên cứu, biên soạn giáo trình, tài liệu để dạy người Ơ Đu nói tiếng dân tộc mình trên cơ sở tham khảo tiếng Ơ Đu của người Ơ Đu ở bản Khạp, huyện Mường Khum (Lào). Bên cạnh đó, ngành văn hóa cần thường xuyên tổ chức các hoạt động giao lưu văn hóa với người Ơ Đu (Lào) ở bản giáp biên để người Ơ Đu Nghệ An dần có ý thức phục hồi và sử dụng tiếng nói của dân tộc mình, học lại nghề dệt thổ cẩm để mặc trang phục truyền thống.

Về lâu dài, các cấp, các ngành cũng cần có cơ chế, chính sách đặc thù để phát triển kinh tế - xã hội, nâng cao đời sống vật chất; bố trí sử dụng cán bộ tộc người Ơ Đu đã tốt nghiệp các trường cao đẳng, đại học, trung học chuyên nghiệp để thông qua đội ngũ này có thể bảo tồn được một tộc người đang đứng trước nguy cơ đánh mất bản sắc văn hóa, phong tục, tín ngưỡng của dân tộc mình...

Dân số khoảng 600 người, nguy cơ mai một cao. Lịch sử phồn thịnh ở ven sông, nhưng biến cố dẫn đến phân tán.

6.2. Văn Hóa Phi Vật Thể – Lễ Chăm Ph trong Và Nỗ Lực Bảo Tồn Ngôn Ngữ.

Tín ngưỡng và Lễ hội.

Tết mừng tiếng sấm (Chăm Ph trong): Đây là lễ hội quan trọng nhất, lấy tiếng sấm làm tín hiệu bắt đầu năm mới. Lễ hội bao gồm việc phong chức cho các chức sắc trong bản, đổi tên cho người trưởng thành và tổ chức lễ nhập họ cho trẻ em.

Thờ cúng tổ tiên: Các nghi lễ cúng tổ tiên đóng vai trò quan trọng, thể hiện lòng kính trọng và sự kết nối với cội nguồn.

Phong tục và Tập quán.

Hôn nhân: Theo truyền thống, người Ơ Đu không được kết hôn với nhau trong cùng dân tộc, do đó con dâu, con rể thường là người dân tộc khác.

Quan niệm «ma nhà» (bụa rinh): Người Ơ Đu tin rằng «ma nhà» chi phối mọi hoạt động gia đình. Khi gặp vấn đề, họ có thể «xin ma nhà đi bước nữa», tức là cưới một «ma nhà» khác để thay thế.

Kiến trúc nhà sàn: Nhà của người Ơ Đu có kiến trúc 4 mái, lợp bằng nứa hoặc tranh, với hai bếp riêng biệt: một bếp ngoài để tiếp khách và sưởi ấm, bếp trong để nấu nướng.

Tình trạng hiện tại.

Giảm sút: Do sống xen lẫn với các dân tộc khác, bản sắc văn hóa riêng biệt của người Ơ Đu có nguy cơ bị đồng hóa và mai một.

Bảo tồn và phát huy: Cần có sự quan tâm của các cấp chính quyền thông qua các chính sách giữ gìn, khôi phục và phát huy những giá trị văn hóa độc đáo của dân tộc Ơ Đu.

Lễ Chăm Phtrong là lễ lớn nhất, kéo dài 3-7 ngày, với nghi thức phong tước, bỏ tang, nhập họ. Theo VietnamPlus, lễ tính năm mới theo tiếng sấm, độc đáo, phản ánh gắn bó thiên nhiên. Ở Tương Dương, lễ được khôi phục, với thầy mo dẫn dắt.

Nỗ lực bảo tồn ngôn ngữ: Mở lớp dạy tiếng Ơ Đu truyền miệng ở Văng Môn, giao lưu với Ơ Đu Lào ở bản Khạp. Theo Báo Biên phòng, ngôn ngữ riêng nhưng quên hết, chỉ còn 100 từ pha trộn. Dự án từ Sở Văn hóa, biên soạn giáo trình, khuyến khích sử dụng hàng ngày. Ý thức bảo tồn thấp, cần chính sách đặc thù.

Tổng Kết: Sức Mạnh Từ Sự Hòa Quyện và Tiềm Năng Phát Triển Bền Vững.

Văn hóa của sáu dân tộc ở Nghệ An là bức tranh đa sắc, với sự giao thoa tạo sức mạnh đoàn kết. Từ Ví Giặm Kinh đến cồng chiêng Thổ, múa Au eo Khơ Mú, khèn Mông, Chăm Phtrong Ơ Đu, tất cả làm phong phú văn hóa Việt Nam. Nỗ lực bảo tồn qua lớp học, lễ hội, du lịch là cần thiết. Nghệ An có tiềm năng du lịch văn hóa, từ biển Cửa Lò đến sinh thái Pù Mát, kết nối lịch sử và dân tộc.

Điện bà Tây Ninh xin gửi lời tri ân sâu sắc đến những người bạn xứ Nghệ đã đồng hành trong hành trình nghiên cứu này. Xin cảm ơn quý độc giả đã kiên nhẫn theo dõi. Hãy cùng đón chờ Bài 10 : Tổng kết và tiềm năng phát triển.

Tiêu đề: Sức hấp dẫn không thể chối từ: Tiềm năng du lịch Nghệ An.

Nội dung: Tổng kết lại các điểm nổi bật của 9 bài viết trước. Nhấn mạnh Nghệ An không chỉ có bề dày lịch sử mà còn sở hữu tài nguyên du lịch phong phú, từ du lịch biển (Cửa Lò, Bãi Lữ) đến du lịch văn hóa - lịch sử và du lịch sinh thái (Vườn quốc gia Pù Mát). Thân ái. Điện bà Tây Ninh.