TỔNG KẾT VỀ VIỆC THU KHÍ – TRẤN ÂM DƯƠNG TRẠCH. BÀI 3.

 TỔNG KẾT VỀ VIỆC THU KHÍ – TRẤN ÂM DƯƠNG TRẠCH. BÀI 3.

Mai táng là biện pháp xử lý xác người chết với nhiều hình thức khác nhau. Hiện nay trên thế giới có rất nhiều hình thức mai táng như: địa táng (thổ táng), hỏa táng, thủy táng, không táng (thiên táng), huyền táng, điểu táng… nhưng ở Việt Nam phổ biến hiện nay là địa táng và hỏa táng.

1/Địa táng (Thổ táng).

“Địa táng hay còn gọi là thổ táng là một hình thức mai táng của loài người. Trong các hình thức mai táng: hoả táng, thuỷ táng, không táng, thổ táng… thì địa táng là hình thức phổ biến rộng rãi hơn cả.

Địa táng gồm có 2 loại:

– Một loại chôn cất xuống đất vĩnh viễn, trừ phi “mả động”, nghĩa là khi trong gia đình xảy ra sự cố gì bất trắc (có người ốm nặng, mất mùa, cửa nhà sa sút, chết bất đắc kì tử…), người ta mới phải cải táng.

– Một loại chôn xuống đất một thời gian nhất định (tuỳ theo tập tục quy định), sau đó bắt buộc phải cải táng (tức là lấy xương cốt còn lại đem chôn lầ nữa ở chỗ khác hay địa điểm cũ) lần này mới chôn vĩnh viễn”.

Địa táng hay còn gọi là thổ táng là một hình thức mai táng truyền thống của người Việt. 

Hình thức này có ở Việt Nam từ rất lâu đời. Gồm có nhiều kiểu quan tài, phổ biến nhất là quan tài hình vò (hay chum) và hình thuyền có trong nền văn hóa cổ Sa Huỳnh, Đông Sơn và trãi khắp vùng Đông Nam Á.

– Quan tài hình vò (còn gọi mộ vò, mộ chum): người xưa dùng vò để mai táng người đã khuất. Ở Sa Huỳnh, lần đầu tiên người ta lại sử dụng thuật ngữ mộ chum. Ở Làng Cả, người Đông Sơn lại dùng nồi gốm, vv. Vò hay chum được để hở hoặc đậy bằng những vung đặc biệt hoặc các hiện vật gốm nhưng cùng loại hình. Có trường hợp trong một chum, vò to còn có nhiều vò chum nhỏ đặt bên trong. Một số nhà nghiên cứu đề nghị nên sử dụng thuật ngữ mộ có quan tài gốm. Khi dụng cụ không vừa chiều dài của thi thể, người xưa có thể ghép 2 cái, hoặc đục đáy cái thứ ba để lồng vào giữa. Những quan tài được ghép bằng hai ba hiện vật thường được đặt nằm ngang. Loại hình này có phạm vi phân bố rất rộng vào thời đại sắt sớm ở khắp vùng lục địa và hải đảo Đông Nam Á. Trong thời đại đá mới, chúng tồn tại phổ biến ở nhiều nơi trên thế giới nhất là đối với những cư dân chuyên làm nông nghiệp.

Chum táng đặc trưng Sa Huỳnh bằng đất nung. Hình cho thấy chum đang phát hiện, còn chôn trong đất, phần miệng bị bể, bên trong có vật táng.

– Quan tài hình thuyền: “người xưa dùng quan tài hình thuyền để mai táng. Còn gọi là quan tài thân cây khoét rỗng. Quan tài là một đoạn thân cây khoét rỗng lòng, chừa hai đầu hay ghép thêm hai miếng ván. Nắp quan tài có mộng hay chốt để khớp với quan tài. Trong đồ tuỳ táng thường có mái chèo. Phổ biến trong khu vực văn hoá Đông Sơn ở các vùng trũng. Ở Việt Nam hiện nay đã có gần 30 di tích cóquan tai hình thuyền thuộc văn hoá Đông Sơn được nghiên cứu. Nổi tiếng như khu mộ Việt Khê (Hải Phòng), Châu Can (Hà Tây). Tàn dư của loại quan tài này vẫn còn tồn tại nhiều nơi ở Việt Nam. Quan tài hình thuyền cũng được phát hiện ở Tứ Xuyên (Trung Quốc), Thái Lan, Philippin .

2/Hỏa táng.

Còn gọi hoả thiêu. Đây là phương pháp xử lí thi hài bằng cách đốt cháy thành tro (dùng gỗ, dầu mazut, dầu hoả, khí đốt; dùng điện là tốt nhất); tro của hài cốt tuỳ theo phong tục của cộng đồng mà cho vào bình kín để thờ cúng trong gia đình hoặc nơi thờ tự của tôn giáo như chùa, vv. hoặc để ở một nơi công cộng hoặc theo nguyện vọng của người quá cố (ví dụ như rải ngoài thiên nhiên).

Thuận tiện: sạch, gọn, không gây ô nhiễm môi trường, không phải cải táng, không tốn đất mở rộng nghĩa địa; tiện đối với trường hợp người chết ở nước ngoài không thể đem thi hài về nước.

Bất tiện: phi tang nếu là một vụ chết người có nghi ngờ về mặt pháp lí, không điều tra được nguyên nhân gây tử vong. Trước khi cho phép hỏa táng phải có giấy chứng nhận của thầy thuốc điều trị, của cơ sở y tế là chết tự nhiên; nếu có nghi vấn phải làm giám định y pháp trước khi hỏa táng.

Ở Việt Nam, trước đây tục hỏa táng không phổ biến lắm, chủ yếu ở người Khơ Me theo đạo Phật. Mỗi phum, sóc người Khơ Me có nơi hỏa táng riêng, nhiên liệu chủ yếu là củi. Trước khi hỏa táng, người ta tiến hành những nghi thức có tính tôn giáo nhằm đưa hồn người chết về thế giới bên kia. Hiện nay một số nơi ở nước ta như Hà Nội, thành phố Hồ Chí Minh… đã bắt đầu áp dụng hỏa táng.

Trong những tư liệu khảo cổ học cũng cho thấy tục hỏa táng đã có trong nền văn hóa Sa Huỳnh vì tìm thấy những mộ chum chứa tro cốt. Hiện vẫn chưa khẳng định được đây xuất phát từ tín ngưỡng bản địa hay du nhập từ bên ngoài.

3/Huyền táng (táng treo)

Hay còn gọi là tục táng treo. Một kiểu chôn người chết không phổ biến rộng rãi như địa táng nhưng xuất hiện rất nhiều trong thời xưa. Theo cách này, người ta để thi thể người chết lộ thiên, hoặc để nằm trên một tấm phên, hoặc để nằm trong quan tài hình thuyền. Có nhiều cách để quan tài như:

– Đặt quan tài trên chạc ba một cái cây to hoặc treo lủng lẳng trên cành cây.

– Đặt quan tài dưới vòm mái đá hay trong hang đá ở lưng chừng núi, có khi đặt nằm sâu trong hang động. Những hang động thường nằm gần sông, có rào chắn cẩn thận, là hang thiên tạo hay do con người đào khoét. Hang được ngăn ra nhiều phòng, tạo chỗ để nhiều quan tài.

– Dùng những đoạn gỗ to ghim vào vách núi làm điểm tựa cho quan tài hoặc cắm một đầu quan tài vào những hốc đá trên lưng chừng núi,.

– Ở Việt Nam hiện nay vẫn còn nhiều di chỉ về hình thức huyền táng này ở các dân tộc thiểu số miền núi và trung du như: quan tài treo ở động Ma, xã Hồi Xuân, huyện Quan Hoá, tỉnh Thanh Hoá. Hang đá với nhiều mộ treo ở xã Tân Lập, huyện Mộc Châu tỉnh Sơn La. Những rừng ma của các dân tộc ở Tây Nguyên nổi tiếng các làng Biên Loong, Đak Xay, Dục Lang và Vai Trang của dân tộc Giẻ-triêng ở xã Đak Long, huyện Đak Glei tỉnh Kon Tum … Hiện nay, táng treo không còn nữa vì tục này gây ô nhiễm môi trường, bệnh dịch…

4/Thủy táng.

Là hình thức thả trực tiếp xác người chết xuống sông, biển, hồ… hiện nay hình thức này không còn vì gây ô nhiềm môi trường. Tuy nhiên trong những trường hợp bất đắc dĩ vẫn còn sử dụng. Nó liên quan nhiều đến điều kiện và môi trường sống cũng như ý nghĩa tâm linh của những cư dân sử dụng hình thức này. Thủy táng không chỉ có ở Việt Nam mà khá phổ biến ở những cư dân ven biển, trên các đảo nhỏ ở vùng Đông Nam Á (cả những vùng thuộc văn hóa Đông Nam Á cổ đại).

Hình thức này cũng xuất hiện trong tác phẩm văn học “Mùa hoa cải bên sông” của nhà văn Nguyễn Quang Thiều đã được đạo diễn Khải Hưng chuyển thể thành phim “Lời nguyền của dòng sông” với hình ảnh thủy táng người vợ của lão chài họ Phạm. Hay bộ phim “Mùa len trâu” do Nguyễn Võ Nghiêm Minh làm đạo diễn với hình ảnh thủy táng người cha của Kìm giữa đồng nước mênh mông, đồng thời bộ phim này có hình ảnh cả tục táng treo trên cây, khi nước xuống mới đem chôn (mặc dù không đúng thật 100%). Điều này phần nào thể hiện cách thưc mai táng chịu ảnh hưởng rất nhiều của điều kiện tự nhiên.

5/Thiền táng (tượng táng).

Thiền táng (táng trong tư thế ngồi thiền) hay Tượng táng (làm thành tượng để táng), là một loại hình rất hiếm hiện nay chỉ được tìm thấy ở Trung Quốc và Việt Nam. Đặc biệt chỉ thấy ở những nhà sư Phật Giáo. Các tượng nhà sư vẫn còn nguyên vẹn xương cốt, nội tạng… được đặt trong tư thế thiền định. Đây là một hình thức táng vẫn đang dược nghiên cứu vì sự đặc biệt của nó.

Ở Việt Nam có hai trường hợp thiền tảng nổi tiếng là của nhà sư Vũ Khắc Trường và Vũ Khắc Minh ở chùa Đậu, tức Thành Đạo Tự, thuộc làng Gia Phúc, xã Nguyễn Trãi, huyện Thường Tín, tỉnh Hà Tây.

“Theo truyền thuyết trong dân gian có nói rằng là hai thiền sư vào nhập thất có dặn là ta vào nhập thất 100 ngày, có gõ mõ niệm phật, hết 100 ngày thì toàn thân sẽ khô đi, thơm tho, nếu thực sự như thế thì để nguyên còn nếu có mùi như mọi người thì đem chôn… Đến nay di hài của hai nhà sư vẫn còn được lưu giữ theo thế ngồi thiền”.

Dienbatn xin viết chi tiết về hình thức Địa táng thường thấy ở Việt nam.

Trong cùng một đất nước, nhưng ở 2 miền Bắc và Nam Việt lại có hình thức Địa táng khác nhau.

Tại miền Nam, chủ yếu là chôn một lần và không cải táng. Trước kia, khi trong nhà có người chết, gia đình thường “ đào sâu, chôn chặt” phía trước nhà. Người ta thường sử dụng các loại gỗ chịu nước như cây Sao, cây Sến, lấy nguyên thân cây lớn, xẻ một tấm nắp và tấm còn lại đục rỗng để làm quan tài. Gỗ Sao, Sến chịu nước rất tốt nên thường được làm tàu , thuyền. Những cỗ quan tài làm bằng Gỗ Sao, Sến thường tồn tại dưới đất đến vài trăm năm. Đặc biệt tấm nắp quan tài rất dày nên hầu như không bị trường hợp bị mục sụp xuống mà người ta gọi là “ sụp ván Thiên “. Người miền Nam đa phần khi chôn cất không nhờ Thày Phân Kim – Điểm Hướng, mà chỉ đặt ang áng theo địa hình. Ngày nay , tại miền Nam vì các loại Gỗ Sao, Sến hiếm dần nên hình thước Hỏa táng được sử dụng rộng rãi.

Tại miền Bắc Việt nam, trước giờ vẫn chủ yếu là chôn xong một thời gian đủ cho xương cốt sạch sẽ thì tiến hành Cải táng, cho xương cốt vào tiểu, quách rồi đem chôn tại khu đất mới. Khu đất chôn đầu tiên thường gọi là khu Hung táng.

Những gia đình giầu có và có địa vị cao trong xã hội còn có tục Địa táng gần giống với miền Nam nhưng làm quy củ hơn. Đó chính là tục tẩm , ướp xác và chôn luôn một lần. Đây là một quy trình cực kỳ phức tạp và đòi hỏi chi phí rất lớn, cần có Thày Địa lý và Thày Pháp giỏi kết hợp.

Quan tài để dùng trong trường hợp này đa phần làm bằng gỗ Vàng tâm rất dày, nhiều trường hợp sử dụng nguyên một khúc gốc cây Vàng tâm cổ thụ.

Gỗ vàng tâm là một trong số những loại gỗ vô cùng quý, nó được sử dụng chủ yếu cho những vật dụng mang tính tâm linh như: quan tài, đồ thờ,… ỗ vàng tâm là một loại sản phẩm từ cây Vàng tâm hay còn được gọi là Cây mỡ (theo dân gian) và nó là một loại thực vật nằm trong họ Mộc Lan.

Gỗ vàng tâm là một loại gỗ tốt với những đặc điểm như: khó biến dạng, nứt nẻ khi gặp thời tiết hanh khô, hạn chế được mối mọt, độ bền của nó vô cùng cao với tuổi thọ lên tới tận hàng nghìn năm.

Ngoài ra, gỗ vàng tâm có đặc tính khá nhẹ, thơm, có độ bền cao trong môi trường nước, rất thích hợp để làm các đồ thờ cúng, tiểu, quan tài, quách,…

Gỗ vàng tâm được lấy từ một loại cây cũng có tên là Cây Vàng tâm, đây là một loại cây thân gỗ với kích thước lớn từ 25 đến 35 m và đường kính rộng từ 74 đến 85cm. Tốc độ tăng trưởng của cây Vàng tâm ở mức trung bình và nó chỉ được tái sinh bằng hạt. Thời điểm ra hoa của loại cây này rơi vào khoảng tháng 3 tháng 4.

Những vùng có Vàng tâm tại Việt Nam đó là: Nghệ An (Quỳ Châu), Lào Cai, Tuyên Quang, Hà Giang Quảng Bình (Ba Rền).

Với những đặc điểm và tính chất như: mùi thơm đặc biệt, độ bền đến hàng nghìn năm, chịu được nơi ẩm ướt lẫn thời tiết khô,… nên rất thích hợp để làm quan tài.

So với những loại gỗ khác, nó có nhiều đặc tính và giá trị về mặt công dụng hơn. Những loại gỗ khác thường sẽ dễ bị mối mọt đào khoét hay dễ bị ảnh hưởng với những tác động của môi trường xung quanh.

Để tránh nhầm lẫn gỗ Ngọc Am, gỗ lát, gỗ dổi thì gỗ vàng tâm có đặc tính xốp hơn. Khi đem gỗ vàng tâm đi đốt, ta sẽ ngửi thấy mùi thơm đặc biệt của gỗ. Đồng thời, sẽ có tiếng lép bép khi đốt thi thoảng xì ra như một chiếc que diêm cháy. Có thể nói đây là đặc điểm quan trọng nhất giúp chúng ta phân biệt được tính thật giả của Gỗ vàng tâm.

Ngoài ra, sau khi làm quan , quách bằng gỗ vàng tâm, thường có độ dày từ 10 – 20 cm , tùy điều kiện của gia đình mà người ta thường ghép vào mặt bên trong một lớp gỗ Ngọc Am.

Gỗ Ngọc Am của dienbatn.

MỘT CHÚT KHÁI NIỆM VỀ CÂY NGỌC AM VÀ TINH DẦU NGỌC AM .

Cây Ngọc Am còn gọi là Hoàng Đàn Rủ thuộc họ Cupressaceae ( Cunninghamia hoặc Cupressus ) . Tên La tinh là Cupressus funebris ( Trung Quốc gọi là San Mộc ) . Cây này nằm trong bộ Thông Pinales , nhưng lại thuộc họ Hoàng Đàn ( Cupressaceae ) . Cây lớn cao độn khoảng 20 m , thường xuất hiện rải rác ở độ cao 250 - 1.500 m, thường phân bố ở sườn và đỉnh núi đá vôi . Các địa danh có loại cây này xuất hiện như dãy núi Cai Kinh ( Lạng Sơn ) , Na Hang ( Tuyên Quang ) , Thạch An ( Cao Bằng ) . Ngoài ra còn thấy xuất hiện ở miền Trung Việt nam và miền Nam - Trung Quốc . Hoàng Đàn Rủ ( Ngọc Am ) là cây cho gỗ quý , không bị mối mọt . Gỗ mục có mùi thơm dùng làm hương ( Nhang ) rất tốt . Rễ và cả gỗ thân cây dùng để cất tinh dầu . Cứ khoảng 150 Kg gỗ , cất được 7-8 lít dầu . Rễ hàm lượng tinh dầu còn cao hơn Tinh dầu dùng làm thuốc xoa bóp và chữa bệnh ngoài da . Vỏ cây nấu cao chữa đau bụng . Người Trung Quốc dùng quả trị phong hàn , cảm mạo , đau dạ dày và thổ huyết . Lá cây dùng để trị bỏng . Trong việc ướp xác , từ xưa người ta thường truyền tụng về tính chất giữ xác ướp được hàng trăm năm của tinh dầu Ngọc Am . Trong các triều đại Phong kiến , có quy định rất rõ ràng đến phẩm bậc nào mới được sử dụng tinh dầu Ngọc Am để ướp xác . Ngày xưa , dưới triều Tự Đức , Quan án Sát tỉnh Quảng Bình là Nguyễn Khắc Nguyên ( Người làng Mộng Phụ - Sơn Tây ) , vì giữ chức vụ cao tại vùng có nhiều tinh dầu Ngọc Am ( Quảng Bình ) , nên đã lén dùng tinh dầu Ngọc Am để ướp xác cho mẹ . Việc bị vỡ lở , đến tai Vua Tự Đức , ông bị biếm chức , nhưng vẫn cảm thấy hài lòng . Qua đó chúng ta thấy tinh dầu Ngọc Am có tác dụng như thế nào . PGS.TS NGUYỄN LÂN CƯỜNG cho chúng tôi biết : Nhưng bộ quần áo của xác ướp vườn đào Nhật Tân , khi để vào trong phòng kín , chỉ sau một đêm , tất cả muỗi và côn trùng trong phòng chết hết . Điều đó chứng tỏ dầu Ngọc Am có tính kháng khuẩn và độc tính cao .

CÁC THỚ GỖ DỌC CỦA HOÀNG ĐÀN RỦ ( NGỌC AM ) .

CẤU TRÚC GỖ HOÀNG ĐÀN RỦ ( NGỌC AM ) DƯỚI KÍNH HIỂN VI LIECA DMRE .

(Phần này dienbatn có sử dụng tài liệu và ảnh của PGS.TS NGUYỄN LÂN CƯỜNG.)

Gỗ Ngọc Am dùng làm quan tài, hoặc nếu sử dụng tinh dầu Ngọc Am bôi lên xác thịt người đã chết thì đến cả trăm năm xác thịt vẫn tươi nguyên… quần áo niệm vẫn còn nguyên không hề rách nát. Khi khai quật mộ lên có khi cách xa hàng trăm mét vẫn ngửi thấy mùi thơm thoang thoảng, tuyệt nhiên không có mùi gây gây của xương thịt người. Người được chôn cất được tẩm liệm theo phương pháp này được coi là chôn vĩnh viễn, không cần cải táng.
Trên thị trường hiện nay có rất nhiều loại tinh dầu với thành phần chiết xuất đa dạng, mang đến những tác dụng tích cực cho sức khỏe và làm đẹp. Trong đó tinh dầu Ngọc Am là một trong những sản phẩm cực kỳ tốt nhưng có giá khá đắt nên vẫn chưa được dùng phổ biến.

Ngọc Am là một cây gỗ quý với rất nhiều công dụng khác nhau, cây này chỉ có ở vùng núi cao tại một số tỉnh Tây Bắc nước ta. Hiện nay gỗ Ngọc Am ngày càng trở nên khan hiếm nên giá trị kinh tế cũng rất cao.

Người ta đã nghiên cứu và chiết xuất ra loại tinh dầu gỗ Ngọc Am với rất nhiều công dụng tốt cho sức khỏe, hỗ trợ làm đẹp.

Gỗ Ngọc Am rất quý, quý từ trong cái tên (am là nằm sâu trong lòng đất, ngọc am là ngọc trong đất) đến công dụng của nó. Chính vì vậy mà trong quá trình chế tác ra tượng, đồ thờ, đồ trang trí đắt tiền, người ta sẽ giữ lại gỗ vụn và mùn cưa của Ngọc Am để chưng cất ra Tinh dầu Ngọc Am. Thành phần chính của Tinh Dầu Ngọc Am là: α-cedrene (16.9%), cedrol (7.6%), and β-cedrene (5.7%). Gỗ Ngọc Am từ lâu đã nổi tiếng bởi công dụng của tinh dầu có thể ướp xác hàng nghìn năm không bị mối mọt. Không biết đó là câu chuyện có thật hay chỉ là những lời đồn thổi của giới buôn gỗ chuyên nghiệp vùng Hoàng Su Phì. Nhưng sự thật đang diễn ra là người Trung Quốc vẫn trả giá cao khi ai đó có Ngọc Am để bán. Các nhà khoa học của Nhật Bản sau khi nghiên cứu tinh dầu Ngọc Am đã kết luận tinh dầu Ngọc Am có độc tính với tế bào, gây đông vón protein tế bào ở người và động thực vật nên gỗ và dầu Ngọc Am chỉ thích hợp cho việc bảo tồn tế bào, bảo tồn xác ướp theo kinh nghiệm của người xưa. Đó cũng là lý do vì sao trước đây người ta không làm các đồ vật bằng loại gỗ này bởi độc tính quá cao. Nhưng dầu ngọc am không được nhiều nên người ta nghĩ cách làm giả, dùng tinh dầu thông và pơ mu trộn với một lượng nhỏ ngọc am rồi đem bán.

Tinh dầu Ngọc Am của dienbatn,

 Một vấn đề quan trọng nữa khi ướp xác là việc bó xác. Người ta thường bó xác rất cẩn thận và rất nhiều lớp bằng một loại vải trắng thường sử dụng nguyên liệu có nguồn gốc từ những loại cây thiên nhiên như cây gai, cây bông và cây lanh. Vải thổ cẩm được dệt hoàn toàn thủ công. Loại vải này thường phải mua từ bên Lào hay của người dân tộc. Sau khi bó xác cẩn thận hàng trăm lớp vải, người ta dùng mật ong rừng tẩm lên các lớp vải cho kín , không để khí lọt vào. Sau khi mật ong khôn, người ta mới cho xác ướp vào quan tài Vàng tâm có lót Ngọc am. Dưới quan tài thường có một tấm ván bằng vàng tâm có khoan chùm sao Thất tinh ( Chòm sao Đại Hùng ) . Lớp gạo nếp rang phủ bên dưới tấm ván khoan chùm Thất tinh .

Lớp gạo nếp rang phủ bên dưới tấm ván khoan chùm Thất tinh .

Cuối cùng người ta đổ tinh Dầu Ngọc Am ngập hết xác bên trong.

" Cho đến nay ở Việt Nam đã phát hiện được khoảng 52 mộ hợp chất , nhưng phần lớn tập trung ở miền Bắc . Có những mộ đã được khai quật, có mộ bị kẻ gian phá trộm để tìm kiếm hiện vật hoặc một số khác chỉ mới phát hiện ( xem phần phụ lục ) . " Mộ hợp chất " còn gọi là " Mộ trong quan ngoài quách " , " Mộ ướp xác ", " Mộ quách tam hợp ", " Mộ bao kín " , " Mộ có xác " , hay " Mộ cổ " ...Theo chúng tôi , mộ hợp chất là cách gọi tương đối hợp lý và dễ hiểu hơn cả . Nếu mộ hợp chất có tường bao quanh 3 mặt , bên trong là mộ đôi thì chúng tôi gọi là " Mộ hợp chất song táng " . Loại mộ này chưa phát hiện ở miền bắc , chỉ có ở phía Nam của nước ta . Mộ hợp chất có một đặc điểm chung nhất là có quách hợp chất bao ở bên ngoài . Quách hợp chất mà người ta gọi là " Tam hợp " thông thường gồm 3 chất : vôi , cát , mật . Ngoài ra người ta còn trộn thêm vỏ nhuyễn thể đã bị hun, đốt nghiền nhỏhay giấy bản hoặc nước cháo loãng ...Người ta còn dùng nước cây Niệt Dó trộn lẫn có tác dũng như chất hồ làm liên kết các hợp chất với nhau , khiến cho nước bên ngoài không thấm vào được . Chính vì vậy người ta gọi là mộ hợp chất .
Một số mộ lại có quách gỗ bao kínầi mặt của quan tài . Xác được giữ lại chính nhờ các loại dầu ướp xác và quan , quách kìn , tạo môi trường yếm khí .  

 
Xin theo dõi tiếp BÀI 4. Thân ái. dienbatn.