GIẢI MÃ NHỮNG BÍ ẨN VỀ KINH THÀNH HUẾ VÀ LĂNG MỘ CÁC VUA NGUYỄN. BÀI 19.

I.NGUỒN GỐC VÀ QUÁ TRÌNH KHỞI PHÁT CỦA 9 ĐỜI CHÚA VÀ 13 ĐỜI VUA NHÀ NGUYỄN.
II.LĂNG MỘ CỦA CÁC VUA NGUYỄN TẠI HUẾ.
1.LĂNG THIÊN THỌ CỦA VUA GIA LONG.
2. HIẾU LĂNG CỦA VUA MINH MẠNG.
3. XƯƠNG LĂNG(昌陵) - LĂNG CỦA VUA THIỆU TRỊ.
4. KHIÊM LĂNG – Lăng Tự Đức (chữ Hán: 嗣德陵) 
5. LĂNG VUA KHẢI ĐỊNH.
6.CUỘC CHIẾN TÂM LINH RÙNG RỢN GIỮA NHÀ NGUYỄN GIA LONG VÀ NGUYỄN HUỆ - TÂY SƠN.
7. NHỮNG CUỘC TÀN PHÁ VÀ THẢM SÁT CỦA NHÀ TÂY SƠN. ( Bài đọc thêm phần tư liệu ).
8.ĐƯỜNG TOẠI ĐẠO Ở LĂNG VUA CHÚA TRIỀU NGUYỄN.
9.ĐÀN NAM GIAO TẠI VIỆT NAM .
ĐÀN NAM GIAO TẠI VIỆT NAM .
Theo các tài liệu, thư tịch cổ ghi lại, nước ta ngay từ thuở đầu độc lập, nhà nước phong kiến đã sớm chuẩn bị và thực hiện nghi lễ tế Giao. Các triều đại như Lý, Hồ, Lê đến Lê Trung Hưng, rồi các chúa Nguyễn, triều Tây Sơn đều tổ chức tế Giao. Sang thời Nguyễn, tế Giao được xem là lễ tế có quy mô và quan trọng nhất của triều đình. Thời gian đầu, triều Nguyễn tổ chức tế Giao vào mùa xuân hằng năm. Đến năm Thành Thái thứ 2 (1890), triều đình định lại ba năm tế Giao một lần vào các năm Tý, Mão, Ngọ, Dậu. Nghi lễ này được duy trì cho đến năm 1945, thời điểm sụp đổ của phong kiến Việt Nam.
Trong các nghi lễ của các Kinh đô ở phương Đông cổ truyền nói chung, và Kinh đô của các triều đại phong kiến Việt Nam nói riêng: Nghi lễ tế Nam Giao là quan trọng nhất vì đó là nghi lễ tế Trời, tế Thượng Đế (thần chủ cao cấp nhất) theo quan niệm của Nho Giáo.
Đàn Nam Giao lúc đầu chỉ để tế trời vào ngày lễ đông chí. Phan Huy Chú trong Lịch triều hiến chương loại chí có dẫn sách Chu lễ như sau: “Ngày đông chí tế Trời ở đàn Viên khâu, ngày hạ chí tế Đất ở đàn Phương trạch, đấy là lễ của vương giả.” (Phan Huy Chú 1992 :29)
Phan Huy Chú cũng dẫn theo sách này: “Xét: Theo sách Chu lễ, Viên khâu gọi là Nam giao, Phương trạch gọi là Bắc giao” (Phan Huy Chú 1992 :30) . Trong 2 đoạn dẫn này có 2 điều cần lưu ý:
- Nam Giao là tên gọi khác của Viên Khâu, là đàn tế Trời vào tiết Đông chí.
- Phương trạch là tên gọi khác của đàn Bắc Giao, là đàn tế Đất vào tiết Hạ chí.
Phan Huy Chú cũng lúng túng, có lúc ông cho rằng lễ tế ở đàn Phương Trạch và đàn Nam Giao được  hợp làm một, có chỗ lại không cho là như vậy.
Tên  gọi đàn Nam Giao xuất hiện lần đầu tiên khi sử sách ghi chép về việc Hồ Hán Thương tổ chức tế Nam Giao ở Đốn Sơn nhưng không thành.
Trong 1 đoạn khác, Phan Huy Chú cũng dẫn sách Chu Lễ: “Xét: Lễ tế Giao đời cổ có hai nghĩa: một là tế để đón hòa khí, tức như trong sách Chu lễ nói: Đông chí tế Trời ở đàn Viên khâu; hai là tế để cầu được mùa, tức là như thiên “Nguyệt lệnh” Kinh lễ nói: Ngày mồng một tháng giêng vua tế Trời để cầu được mùa. Đời sau, lễ tế ở đàn Viên khâu và đàn Phương trạch không làm nữa, chỉ có đầu xuân tế Giao, hợp tế cả Trời Đất. Khoảng năm Hồng-vũ (1368-1398), nhà Minh định thành điển. Đầu nhà Lê mới dùng chế độ nhà Minh, làm lễ vào tháng giêng, hơn 300 năm sau vẫn theo không thay đổi” (Phan Huy Chú 1992 : 30,31).
Ở đoạn dẫn này thì thấy đàn Nam Giao trước đó vốn được dùng để tế Trời và cầu được mùa. Từ cuối thế kỷ XIV trở đi ở Việt Nam và Trung Quốc mới có quy định chẽ về đàn Nam Giao và tế Nam Giao:  ở Việt Nam, đàn Nam Giao là nơi tế Trời Đất, linh vị các tiên Đế đương triều vào ngày tốt đầu xuân hàng năm và do chính nhà Vua trực tiếp tế. Việc quy định 2-3 năm một lần làm đại lễ tuỳ thuộc vào mỗi vương triều. Tế Nam Giao được quan niệm là lễ tạ ơn, báo cáo với Trời Đất về sự hiện diện của Vương triều, cầu mong sự trường tồn của Vương triều, sự thịnh vượng của Quốc gia, của “ Quốc thái dân an”.
Chính vì ý nghĩa quan trọng này mà tế Nam Giao được coi là nghi lễ mang tính cung đình,” là lễ của Vương giả”, đàn Nam Giao trở thành một công trình kiến trúc cung đình không thể thiếu của Vương triều, ít nhất là từ thời Lý trở đi.
Về chức năng của đàn Nam Giao:
Chức năng của đàn Nam Giao cũng được hình thành trong một quá trình lịch sử lâu dài. Ngoài chức năng chính là tế trời, đàn Nam Giao còn có các chức năng khác.
Thời Lý, đàn Nam Giao chủ yếu mang chức năng cầu đảo, mưa thuận, gió hoà, chức năng tạ ơn Trời Đất không thấy được ghi chép. Chức năng của đàn Nam Giao và tế Nam Giao được nhắc đến 3 lần vào các năm 1137 và 1138:
- Chức năng cầu mưa:
Năm 1138 : “Tháng 6, mùa hạ. Hạn hán, nhà vua xuống chiếu cho bầy tôi hội nghị. Sai Tả ty lang trung Nguỵ Quốc Bảo triệu tập các bầy tôi đến họp bàn về đại hạn. Phạm Tín xin đến đảo vũ ở đàn Vu. Nhà vua y theo lời, bèn sai quan lại làm lễ đảo vũ ở đàn Vu và chùa Báo Thiên”. (Ngô Sĩ Liên, Đại Việt sử ký toàn thư,  Bản kỷ (Bản chế bản điện tử), quyển 4: 142).
Trong đoạn dẫn này thì ở thời Lý vua có thể không trực tiếp cầu đảo mà giao cho các quan trong triều.
Việc tế Nam Giao ở thời Trần, sử sách nước ta đều cho rằng không có, có thể do không được ghi chép lại. Tuy nhiên, khi khai quật đàn tế Nam Giao ở thành Thăng Long (địa điểm 114, Mai Hắc Đế, Hà Nội) thì thấy tại đây có khá nhiều vật liệu kiến trúc, di vật thờ cúng và sinh hoạt của thời Trần. Một điểm nữa là khi Hồ Hán Thương tổ chức tế Nam Giao ở Đốn Sơn - Thanh Hoá thì sử sách nước ta lại chép rằng: “Theo lệ cũ, cứ 3 năm một lần đại lễ” (Phan Huy Chú 1992 :29). Chúng tôi ngờ rằng lệ cũ ở đây là lệ của thời Trần chứ không phải là lệ của thời Lý.
Có lẽ từ thời Lê trở đi, việc tế Nam Giao được triều đình rất coi trọng, Vua trực tiếp tế Nam Giao. Trong khi hành lễ tế Nam Giao bất kỳ một sơ sẩy nào cũng được coi là điểm gở. Trong lịch sử tế Nam Giao, có 2 lần sự cố xảy ra trong khi hành lễ. Sự cố thứ nhất là vào năm 1403, khi Hồ Hán Thương dâng rượu tế Nam Giao, tay run đánh đổi rượu xuống đất đã huỷ bỏ lễ tế Nam Giao năm ấy. Sự cố thứ 2 vào năm 1572, vua Lê Anh Tông khi làm lễ tế Nam Giao đã đánh đổ lư hương nên phải đổi niên hiệu từ Chính Trị sang niên hiệu Hồng Phúc.
- Chức năng tế trời đất: “Nhâm Thân, [Hồng Phúc] năm thứ nhất [1572], (Mạc Sùng Khang năm thứ 7; Minh Long Khánh năm thứ 6). Mùa xuân, tháng giêng, Vua tế Trời Đất ở đàn Nam Giao. Khi làm lễ, vua bưng lư hương khấn trời xong, bỗng lư hương rơi xuống đất. Vua biết là điểm chẳng lành, bèn xuống chiếu đổi niên hiệu thành Hồng Phúc năm thứ nhất.” (Ngô Sĩ Liên, Đại Việt sử ký toàn thư, bản kỷ (chế bản điện tử), quyển 4, tr. 617). Với chức năng này, tế Nam Giao nhằm tạ ơn Trời Đất, cầu quốc thái dân an, mưa thuận gió hoà, cầu cho Vương triều mãi mãi trường tồn, có tạ ơn Trời Đất thành kính thì mới trị quốc được dễ ràng.
Đặc biệt là trong bài ký khắc trên tấm bia Nam Giao điện bi ký được dựng năm 1679 ở đàn Nam Giao Thăng Long đã khẳng định: “Nơi tế giao sao lại gọi là điện Chiêu sự? Bởi vì đây thờ Thượng đế vậy. Làm sáng tỏ lễ tế giao thì việc trị nước rõ như coi trên bàn tay. Nước Đại Việt ta được dựng nên, đất đai muôn dặm. Xem việc đặt đỉnh, đắp thành, biết rõ được việc dựng nước. Xem hướng lập điện, biết rõ được sự kính cẩn về việc tế Trời. Chọn góc mé Nam thành, xây điện Chiêu sự đàn Nam Giao, chính là nơi muôn loài sinh trưởng”
- Chức năng tế Thần và các vị Hoàng đế tiền triều: Chức năng này được Phạm Đình Hổ chép lại trong Vũ Trung tuỳ bút. Các vị Thần được tế là hậu kỳ thổ địa, các vị tinh tú và các vị thần khác.
Ngoài các chức năng trên, ở thời Tây Sơn, đàn Nam Giao còn là nơi công bố, niêm yết khi thay đổi niên hiệu.
Ỏ thời Nguyễn việc tế Nam Giao được quy định chặt chẽ hơn, có các bàn thờ trời cúng Ngọc Hoàng thượng đế, các tiên đế tiền triều, bàn thờ đất, cúng các vị thần Mặt trời, các vì sao, thần gió, mây, mưa, sấm, thần núi biển, sông, hồ, thần đồng bằng, thiên binh, thiên tướng...
Về lịch sử phát triển của đàn Nam Giao:
Theo hiểu biết của chúng tôi, ngoại trừ việc các chúa Nguyễn có một số lần xây dựng đàn Nam Giao thì đến nay đã có 6 đàn Nam Giao như sau:
- Đàn Nam Giao ở kinh đô Thăng Long được xây dựng từ thời Lý.
- Đàn Nam Giao ở Thanh Hoá do Hồ Hán Thương xây dựng trên dãy Đốn Sơn vào năm 1403.
- Đàn Nam Giao ở Vạn Lại xã Xuân Châu, huyện Thọ Xuân, tỉnh Thanh Hoá do vua Lê Thế Tông (niên hiệu Quang Hưng thứ nhất, năm 1578) xây dựng.
- Đàn Nam Giao ở kinh đô Phú Xuân của triều Tây Sơn.
- Đàn Viên Khâu (Nam Giao) thời Tây Sơn do Quang Toản đắp ở ngoài cửa Liễu Thị (Hà Nội).
- Đàn Nam Giao ở kinh thành Huế của vương triều Nguyễn được xây dựng năm 1806.
I.ĐÀN NAM GIAO Ở THĂNG LONG.
 Kể từ thời Lý (1010 – 1225), đàn Nam Giao từng được thiết lập ở Thăng Long để nhà Vua tế Trời. Đại Việt sử ký toàn thư, bản Nội các quan bản, khắc in vào niên hiệu Chính Hòa thứ XVIII tức năm Đinh Sửu 1697 (bản kỷ, quyển IV – Ngô Đức Thọ dịch và chú thích, Hà Văn Tấn hiệu đính – NXB Khoa Học Xã Hội, Hà Nội, 1998, tập I, tr.320) chép rằng từ năm Giáp Tuất 1154, niên hiệu Đại Định thứ XV, vua Lý Anh Tông ngự ra cửa Nam thành Đại La (tức thành Thăng Long) xem đắp đàn Viên Khâu. Đàn Viên Khâu (hình tròn) còn gọi đàn Nam Giao, là chỗ Vua tế Trời vào tiết Đông chí, và đàn Phương Trạch (hình vuông) còn gọi đàn Bắc Giao là nơi Vua tế Đất vào tiết Hạ chí theo cổ lệ. Sau, gộp chung cả hai lễ vào tháng giêng, cùng cử hành tại đàn Nam Giao.
 Phạm Đình Hổ (1768 – 1839) có lưu Vũ trung tùy bút (Tùy bút trong mưa) bằng chữ Hán. Tác phẩm ấy được Nguyễn Hữu Tiến phiên dịch ra chữ quốc ngữ và đăng trên tạp chí Nam Phong từ số 121 (tháng 9-1927) đến số 126 (2-1928), đã giúp hậu thế biết thêm về Giao lễ (lễ tế Giao) thuở xưa. Tác giả Vũ trung tùy bút từng hạ bút: “Lễ tế Giao về thời Lý, thời Trần thì không thể xét được”. Nhà bác học Lê Quý Đôn (1726 – 1784) biên soạn Kiến văn tiểu lục (bản dịch của Phạm Trọng Điềm – NXB Khoa Học Xã Hội, Hà Nội, 1977, tr.58) cũng thừa nhận: “Lễ nghi tế Giao, tế miếu về hai triều đại nhà Lý, nhà Trần không thể tra khảo được”. Quả thật, lễ tế Giao dưới vương triều Trần tuyệt nhiên không thấy sử nhắc dù chỉ một dòng. Do đó, trong tập 5 Hỏi đáp 1000 năm Thăng Long – Hà Nội (NXB Trẻ, 2001, tr. 49), Nguyễn Vinh Phúc và Tô Hoài suy đoán: “Thời Trần dường như bỏ lệ tế này. Sang thời Lê, bắt đầu từ Lê Thánh Tông năm 1462 phục hồi nghi lễ này [?]”.
Nhưng sau nhà Trần và trước nhà Lê, nước ta từng có nhà Hồ và nhà Hậu Trần. Liệu hai triều đại ấy giữ cổ lệ tế Giao chăng? Hầu như rất hiếm tư liệu đề cập. May thay, Đại Việt sử ký toàn thư (sđd, tập II, tr.203) còn bảo lưu thông tin rất đáng chú ý khi ghi chép các sự kiện năm Nhâm Ngọ 1402: “Tháng 8, Hán Thương [con trai và là người kế vị Hồ Quý Ly] đắp Giao đàn ở Đốn Sơn để làm lễ tế Giao. Đại xá. Hôm tế, Hán Thương ngồi kiệu Vân Long, từ cửa nam [thành Tây Đô] đi ra, các cung tần, mệnh phụ, quan văn, quan võ trong triều theo thứ tự đi sau. Mũ áo của đàn bà kém chồng một bậc, nếu bản thân là tôn quý thì không phải kém. Lệ cũ của đời trước có nghi lễ bái yết hai bậc, quan lại và người theo hầu rất đông. Cứ 3 năm cử hành đại tế một lần, thiên tử ngồi xe Thái Bình, khắc gỗ làm 40 hình người tiên, mặc áo vóc, cầm cờ đi trước, nếu đi thuyền nhỏ ở hồ Chu Tước thì dùng dây thừng gấm để kéo thuyền; 2 năm cử hành trung lễ một lần, Thiên tử ngồi ngai chạm bách cầm; 1 năm cử hành tiểu lễ một lần, thiên tử ngồi ngai nhỏ. Chưa từng làm lễ tế Giao, nay Hán Thương run tay, rượu bị đổ xuống đất, nên phải ngừng lại”. Xem thêm Đại Nam nhất thống chí của Quốc sử quán triều Nguyễn đời Tự Đức (bản dịch của Phan Trọng Điềm – NXB Thuận Hóa, Huế, 1992, tập II, tr. 270) lại thấy: “Giao đàn cũ nhà Hồ ở phía Nam trên đỉnh Đốn Sơn thuộc xã Cao Mật, huyện Vĩnh Lộc, [tỉnh Thanh Hóa,] do Hồ Quý Ly xây [?], dưới đàn có giếng tắm [giếng Vua], xây đá làm thành, do Hồ Hán Thương xây; di tích vẫn còn”.
1. Đàn Nam Giao Thăng Long Thời Lý - Trần- Lê:
Đàn Nam Giao ở kinh thành Thăng Long có một lịch sử phát triển và tồn tại lâu dài nhất so với những đàn Nam Giao hiện biết. Đàn Nam Giao Thăng Long trải qua các triều đại Lý, Trần, Lê và một phần của thời Tây Sơn, đã được ghi chép trong khá nhiều sử sách, bia kí và địa bạ cổ nước ta như: Đại Việt sử kí toàn thư, Kiến văn tiểu lục, Lê triều hội điển, Vũ trung tùy bút, Khâm định Việt sử thông giám cương mục, Đại Nam nhất thống chí, Thăng Long cổ tích khảo, Địa bạ huyện Thọ Xương, Nam Giao điện bi ký...
Đặc biệt trong địa bạ của thôn Thịnh Yên, tổng Kim Hoa, huyện Thọ Xương có ghi rằng nền điện Nam Giao cũ có diện tích 308m2, chu vi 42m, cao 0,42m (Phan Phương Thảo 2006: 28 - 35).
Tấm bia Nam Giao điện bi ký, dựng năm 1679 được phát hiện ở khu vực số 114 phố Mai Hắc Đế- ngõ Lê Đại Hành, quận Hai Bà Trưng, Hà Nội, cùng với sổ Địa bạ huyện Thọ Xương, những dòng ghi chép trong Đại Nam Nhất Thống chí, Vũ trung tùy bút... Những tư liệu thành văn này chỉ mới cho biết rõ vị trí của đàn Nam Giao Thăng Long thời Lê Trung Hưng - Tây Sơn. Việc xác định Nam Giao Thăng Long thời Lí Trần và Lê sơ còn phải nhờ đến tài liệu khảo cổ học.
Đàn Nam Giao Thăng Long chính là khu vực nhà máy cơ khí Trần Hưng Đạo (nay là Công ty cơ khí cổ phần Trần Hưng Đạo), số 114 phố Mai Hắc Đế, quận Hai Bà Trưng, Hà Nội. Đàn này tồn tại từ thời Lý đến thời Tây Sơn. Phạm Đình Hổ trong Vũ Trung tuỳ bút có một đoạn viết như sau: “Mùa hạ năm Tân Dậu (1801) vua Thiếu chủ đời Tây Sơn (Quang Toản) bỏ Phú Xuân chạy ra Bắc thành đổi Bắc thành là Kinh Bắc, cho đắp gò Viên Khâu ở ngoài cửa Liễu Thị, xây đàn Phương Trạch ở trên Tây hồ, định cứ đến ngày đông chí, hạ chí thì tế thiên địa ở hai nơi ấy.” (Phạm Đình Hổ 1972 : 70).
Trong đoạn viết này thì :
- Dưới thời Tây Sơn đàn Nam Giao (Viên Khâu) và đàn Phương Trạch lại là 2 đàn khác nhau.
- Năm 1801, trước khi nhà Nguyễn được tạo dựng, đàn Nam Giao Thăng Long đã chính thức bị phế bỏ.
 Nhưng trong thực tế thì ngay từ thời Tây Sơn, đàn này đã không còn giữ vị trí và chức năng như trước chỉ còn là nền cầu đảo mỗi khi có hạn hán, là nơi cáo yết khi thay đổi niên hiệu...Nền đàn được xây ngôi đền nhỏ thờ Liễu Hạnh, tại đây diễn ra các cuộc lên đồng và những chuyện hoang đường khác đã được ghi chép trong Vũ Trung tuỳ bút.
 Thời Nguyễn, niên hiệu Gia Long (1802-1819), đàn đã thì bị phá để lấy gạch xây thành. Năm Tự Đức thứ 11 (1857) ngôi đền chính ở phường Thịnh Yên bị cháy. Điều này đã được ghi chép trong Đại Nam Nhất Thống chí: “Bản triều đầu đời Gia Long giỡ lấy gạch đá để xây thành, chỉ còn đền chính ở phường Thịnh An (có sách chép là phường Lương Giang). Năm Tự Đức thứ 11, đền bị hoả tai” (Quốc sử quán triều Nguyễn 1997: 193-194 ).
Sau đó khu vực nền đàn Nam Giao bị biến thành khu nghĩa địa của thôn Thịnh Yên, mà trong cuộc khai quật đàn này vào năm 2007 - 2008, Viện Khảo cổ học đã tìm được dấu vết của 21 mộ táng có niên đại khoảng cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX.
Đầu thế kỉ XX, người Pháp đã phá đàn Nam Giao để xây dựng nhà máy. Năm 1956, nhà máy cơ khí Trần Hưng Đạo được xây dựng trên nền đất của đàn Nam Giao. Hiện nay toà nhà thương mại Vincom Tower đã được xây dựng ở một phần của khu vực đàn Nam Giao.
Năm 2006, Viện Khảo cổ học đã đào thám sát ở khu vực phía Nam, trên phần đất còn lại của đàn Nam Giao, với diện tích đào là 101.06 m2. Tiếp theo, vào các năm 2007 và năm 2008 Viện Khảo cổ học và Ban quản lý di tích và danh thắng Hà Nội đã tiến hành 3 đợt khai quật khảo cổ học trên phần đất còn lại của khu di tích đàn Nam Giao và 1 đợt di dời toàn bộ phần móng còn lại của kiến trúc nhà chữ công thời Lí về kho tạm Đống Thây (quận Đống Đa, Hà Nội), với tổng số diện tích khai quật 1.805m2.
1.1. Đàn Nam Giao Thăng Long thời Lí:
Trở lại 2 đoạn dẫn từ sách Đại Việt sử kí toàn thư, vào các năm 1137 và 1138 chép về Vu Đàn, mà theo Kinh Xuân Thu, thì Vu Đàn chính là đàn Nam Giao như đã nêu ở trên, chúng ta thấy đàn này đã có từ trước đó, nhưng có từ  bao giờ thì chưa biết.
Do đàn Nam Giao Thăng Long đã bị đào sới, san lấp qua nhiều thời, nhà cửa xây cất chồng chéo lên trên và xung quanh nên không thể xác định được các tầng nền đàn và khu vực trung tâm, nhưng kết quả đào thám sát và khai quật di tích đàn Nam Giao ở địa điểm 114 Mai Hắc Đế, quận Hai Bà Trưng, Hà Nội, từ năm 2006- 2008, đã góp phần làm sáng tỏ thêm về đàn Nam Giao Thăng Long.
Những dấu tích kiến trúc và di vật khai quật được ở di tích đàn Nam Giao , đã cho thấy giữa tài liệu thành văn và tài liệu khảo cổ học hoàn toàn khớp nhau về sự có mặt của đàn Nam Giao ở khu vực này. Thậm chí ở mức độ nào đó, qua quy mô của ngôi nhà hình chữ Công ở khu vực phụ, cùng với sự trang trọng, cầu kì trong vật liệu và trang trí kiến trúc, đã cho thấy thời Lí đã rất chú trọng tới tế Nam Giao.
1.2. Đàn Nam Giao Thăng Long thời Trần:
Sử sách nước ta đều cho rằng thời Trần không có tế Nam Giao. Phan Huy Chú trong sách Lịch triều hiến chương loại chí đã dẫn lời của Ngô Ngọ Phong “ Từ nhà Trần về trước, không làm lễ Giao tế Trời, lễ ý văn vật thiếu sót nhiều vậy”. Nhưng khi chép về việc Hồ Hán Thương tổ chức tế Nam Giao thì lại viết là: ” Theo lệ cũ, cứ 3 năm một lần đại lễ”. Trong thực tế, tại đây đã phát hiện được một số dấu tích của kiến trúc thời Trần, cùng khá nhiều vật liệu kiến trúc và trang trí kiến trúc như tượng uyên ương, lá đề trang trí rồng, phượng. Điều này đã cho thấy thời Trần vẫn xây dựng và củng cố đàn Nam Giao. Điều đó cũng có nghĩa là tế Nam Giao vẫn được tổ chức. Tuy nhiên, cũng như thời Lí, những nghi lễ về tế Nam Giao lại  không được ghi chép, khiến cho các sử gia phong kiến đều hiểu không đúng sự thật. 
1.3. Đàn Nam Giao Thăng Long thời Lê:
Đàn Nam Giao Thăng Long  thời Lê đã được một số tư liệu ghi rõ thời gian xây dựng và sửa chữa qua các thời Hồng Đức (1470-1497), Quang Thuận (1460-1469), Quang Hưng(1578-1599), Cảnh Trị (1663-1671). Tư liệu thành văn ghi chép về đàn Nam Giao thời Lê khá nhiều, tài liệu khai quật khảo cổ học năm 2007-2008, về mặt di vật cũng phù hợp. Nhưng về kiến trúc thì đàn đã bị phá và đào xới nhiều lần nên chỉ còn lại một số dấu vết kiến trúc như trụ móng, chân tảng đá, nền sân lát gạch, cột cờ.
Theo Lê Quý Đôn (Kiến văn tiểu lục, bản dịch NXB sử học năm 1962) thì các đàn tế lễ theo thể chế định trong thời Hồng Đức gồm: điện Chiêu Sự 3 gian, 2 chái, điện Canh y, trai cung, phòng bếp, phòng ăn chay, kho tế khí, cửa giữa, cửa tả, cửa hữu và hai cửa ngoài.
Như vậy chắc chắn trong thời Lê sơ điện Nam Giao đã được sửa lại quy mô ngay trên nền móng cũ của đàn Nam Giao thời Lý và thời Trần.
Thời Lê Quang Thuận sửa lại chính điện 3 gian, đông vu và tây vu mỗi bên 7 gian.
Thời Lê Quang Hưng dựng thêm điện Chiêu Sự.
Thời Lê Cảnh Trị(1664) sửa lại điện Nam Giao. Bia Nam Giao mô tả đây là lần sửa chữa quy mô kiến trúc điện Nam Giao rất rộng.
Tất cả các nguồn tư liệu đã cho biết điện Nam Giao trong thời Lê được xây dựng và sửa chữa rất lớn. Riêng năm 1664, theo văn bia thì việc xây dựng rất quy mô hoành tráng.
Tuy nhiên dấu tích trên thực địa thì các dấu tích kiến trúc thời Lê hiện còn không nhiều lắm.
Hiện chưa tìm thấy dấu tích kiến trúc thời Lê sơ mà chỉ tìm thấy các di vật thời Lê sơ như: ngói ống tráng men vàng có trang trí rồng năm móng, dấu tích các lần sửa chữa của năm Quang Thuận và Quang Hưng cũng không rõ ràng lắm. Dấu tích còn khá rõ, có thể của lần sửa chữa năm 1664 qua nền gạch vồ (hố H11 và H12), các di vật ngói, cặp tượng nghê-sấu trang trí trên nóc của kiến trúc.
Việc dấu tích kiến trúc điện Nam Giao thời Lê được xây dựng quy mô còn lại ít hơn thời Lý, có thể thấy rõ vì di tích ở gần lớp đất mặt, lại bị gặp nhiều biến cố như: nhà Nguyễn dỡ bỏ, hỏa tai, mộ táng thời Nguyễn và các công trình thời cận hiện đại san bạt xây dựng mới.
Như vậy, chính thức đàn Nam Giao Thăng Long bị phá hủy hoàn toàn sau năm Tự Đức thứ 11, phải mãi đến năm 2006 được khảo cổ học phát lộ ra.” Trần Anh Dũng.
Lần đầu tiên tên đàn Viên Khâu (đàn Nam Giao) được xuất hiện vào thời Lý. Đại Việt sử ký toàn thư có chép như sau: [Năm 1154], “Tháng 9, vua ngự ra cửa Nam thành Đại La xem đắp đàn Viên Khâu.” (Ngô Sĩ Liên, Đại Việt sử ký toàn thư, Bản kỷ (chế bản điện tử), quyển 4: 142). Trước đó, cũng sách này còn có 2 đoạn chép về Vu Đàn là loại đàn cầu đảo khi hạn hán:
- Năm 1137 : “Tháng 6, hạn, xuống chiếu cho Nguyễn Công Đào đến Vu Đàn ở phía Nam làm lễ cầu mưa”. (Ngô Sĩ Liên, Đại Việt sử ký toàn thư, Bản kỷ (chế bản điện tử), quyển 3:133)
- Năm 1138: “Tháng 6, mùa hạ. Hạn hán, nhà vua xuống chiếu cho bầy tôi hội nghị. Sai Tả ty lang trung Nguỵ Quốc Bảo triệu tập các bầy tôi đến họp bàn về đại hạn. Phạm Tín xin đến đảo vũ ở Đàn Vu. Nhà vua y theo lời, bèn sai quan lại làm lễ đảo vũ ở Đàn Vu và chùa Báo Thiên”. (Ngô Sĩ Liên, Đại Việt sử ký toàn thư, Bản kỷ (chế bản điện tử), quyển 3:142).
Trong thực tế khi khai quật di tích đàn Nam Giao địa điểm 114, Mai Hắc Đế, Hai Bà Trưng, Hà Nội, chúng tôi đã phát hiện được khá nhiều viên gạch thời Lý in hàng chữ Hán: “Lý Gia đệ tam đế Long Thuỵ Thái Bình tứ niên tạo” (năm 1057) ở lớp văn hoá dưới cùng. Đây là niên hiệu của vua Lý Thánh Tông (1054 - 1072). Điều này cho thấy nhiều khả năng đàn Nam Giao ở nước ta có từ rất sớm. Tuy nhiên sử sách điều không ghi rõ về sự kiện này. Thông thường là khi một quốc gia, một vương triều được thiết lập thì đàn Nam Giao là một trong những công trình thiết yếu của quốc gia, của vương triều đó phải được xây dựng sau đó ít lâu. Ví dụ triều Hồ được thiết lập năm 1400 thì năm 1403 đã xây đàn Nam Giao ở Thanh Hoá; Triều Nguyễn được thiết lập năm 1802 thì năm 1806 đã xây dựng đàn Nam Giao ô kinh thành Huế.
Ngay sau khi định đô ở Thăng Long, vua Lý đã cho dựng đàn Nam Giao ở phía Nam kinh thành. Quy mô điện Nam Giao đã được các bộ sử lớn của nước ta như: Đại Việt sử ký toàn thư, Việt sử thông giám cương mục, sách Kiến văn tiểu lục của Lê Quý Đôn và Vũ trung tùy bút của Phạm Đình Hổ mô tả: “Đàn đắp ở phía Nam kinh thành đàn chính giữa chiều dài 15 thước, chiều cao 7 tấc, đàn tế chung cả Trời - Đất. Hai đàn bên tả và bên hữu chiều dài 16 thước, chiều cao 3 tấc. Hai đàn này chia ra tế các vì sao và thần núi sông. Chung quanh đàn trồng cây, mặt trước đàn mở 3 cửa…”.
Theo bộ sách Đại Nam nhất thống chí biên soạn thời Lê, thì đàn Nam Giao ở kinh thành Thăng Long có từ thời Lý. Đến thời vua Lê Thánh Tông niên hiệu Quang Thuận (1460 - 1469), đàn được sửa lại, với chính điện gồm 3 gian, hai bên Đông Vu và Tây Vu mỗi bên đều bảy gian, có các toà điện Canh Y (nơi thay áo). Cạnh đó có trai cung, nhà bếp, nhà kho, bên trong, bên ngoài xây tường bao quanh, cùng ba gian nghi môn.
Sách này cũng cho biết, khoảng những năm niên hiệu Quang Hưng (1578 - 1599), thời vua Lê Thế Tông thì dựng thêm điện Chiêu Sự, dù các sách sử không ghi lại sự kiện vua Lê Thế Tông thực hiện lễ tế Nam Giao lần nào.
Các nghiên cứu lịch sử đều xác định đàn Nam Giao được xây dựng phía Nam thành Thăng Long, thuộc khu vực Nhà máy cơ khí Trần Hưng Đạo cũ, gần cửa ô Cầu Dền và ở khoảng giữa các phố Mai Hắc Ðế, Thái Phiên, Ðoàn Trần Nghiệp, Bà Triệu. Cái tên phố Hòa Mã cũng liên quan đến đàn Nam Giao, do phố này nằm ở trên thôn Đổi Mã xưa, và chữ Đổi Mã tiếng Việt cổ có nghĩa là “thay đổi áo xống”.
Chữ “mã” đây không phải chữ Hán là ngựa, mà có nghĩa là cái vỏ, trang phục bề ngoài, được dùng trong câu tục ngữ “tốt mã giẻ cùi”, “tốt mã”. Sách sử cho biết, trước đây ở làng này có cung Đổi Mã (chữ Hán chính là Cung Canh Y). Đến năm Minh Mạng thứ 2 (1821), thôn Đổi Mã mới đổi tên thành Hòa Mã.
Khâm Định Việt Sử Thông  Giám Cương Mục.Chính Biên .Quyển thứ 33.Tháng 12. Sứ thần nhà Thanh sang nước ta.
Bọn chánh sứ Ngô Quang và phó sứ Chu Chí Viễn sang dụ bảo việc tế Lê Thần Tông.Khánh thành điện Chiêu Sự ở đàn Nam Giao. Điện vũ ở đàn Nam Giao, trước kia quy mô nhỏ hẹp, nay sai quan gia công xây dựng thêm, đến đây công việc đã hoàn thành, lại hạ lệnh cho từ thần là bọn Hồ Sĩ Dương soạn văn bia để ghi công việc ấy.
Lời cẩn án -Kiến văn lục của Lê Quý Đôn chép: Đời Hồng Đức định quy chế về đàn Nam Giao; điện Chiêu sự ba gian hai chái, đông vũ và tây vũ đều bảy gian, lại có điện canh ly , nhà trai cung và nhà bếp, mở ba tầng cửa, bốn chung quanh xây tường. Tùy bút lục của Phạm Hồ chép: nước ta có đàn Nam Giao bắt đầu từ đời nhà Lý, đến đời Lê Trung Hưng lại sửa sang xây dựng thêm. Nay xét "Lý Anh Tông kỷ" chép: "nhà vua ngự ra cửa nam thành Đại La xem đắp đàn Viên Khưu" . Thế thì từ triều nhà Lý, nước ta đã có đàn Nam Giao, mà điện vũ trong đàn thì bắt đầu xây dựng từ năm Hồng Đức (1470-1497). Lời chua -Điện Chiêu sự: ở phía nam thành Thăng Long về địa phận thôn Thịnh An, huyện Thọ Xương, nay nền cũ vẫn còn.
Đàn Nam Giao ở Thăng Long xưa được đắp từ thời vua Lý Anh Tông. Đại Việt Sử  ký toàn thư viết: “Giáp Tuất, năm thứ 15 (1154) tháng 9, vua ngự ra cửa nam thành Đại La xem đắp đàn Viên Khâu” (Nam Giao). Được dùng để tế trời, theo quan niệm, mọi nghi lễ đều diễn ra trên đàn đắp bằng đất, bày hương án ngoài trời chứ không có mái.
Qua nhiều triều đại kế tiếp, mãi cho đến 509 năm sau, thời Lê Trung Hưng, vua Lê Huyền Tông và chúa Trịnh Tạc mới cho dựng điện Chiêu Sự để tế trời trên nền đàn cũ vào năm 1663. Sách “Kiến văn tiểu lục” của Lê Quý Đôn chép: “Ngày làm lễ, rước hoàng đế ngự ở sân điện Chiêu Minh, sau khi đã quán tẩy, hoàng thượng mới bước lên điện dâng hương trước án, việc dâng hương và đọc chúc đều cử hành trên điện, chỉ quỳ và cúi đầu vái, còn lễ bốn lạy trước và sau khi đọc chúc đều lạy ở sân điện”.
Trong các tấm bản đồ vẽ thành  Thăng  Long   thời  Lê và Nguyễn như  bản  đồ  thành Đông Kinh năm 1490, “Trung đô sơn xuyên hình thắng chi đồ” năm Cảnh Hưng thứ 31 (1770), “Trung đô nhất phủ nhị huyện chi hình”, “Thăng Long thành Phụng Thiên nhất phủ nhị  huyện  năm Gia Long thứ 9  - 1810 đều vẽ đàn Nam Giao rất rõ.
Nhìn trên tấm bản đồ vẽ thành Thăng Long thời Hồng Đức 1490, thấy vùng đất phía nam mênh mông đầm nước bao bọc suốt từ vùng đại hồ Văn Miếu - cống Lâm Khang đến gần sát đàn Nam Giao. Xem hình minh họa thì đàn Nam Giao được dựng theo lối phương đình tám mái, xung quanh là những bậc đá để nhà Vua bước lên làm lễ tế Trời.
Trong sách “Lịch triều hiến chương loại chí”, nhà sử học Phan Huy Chú miêu tả điện Chiêu Sự (Nam Giao) do Tây Vương Trịnh Tạc sai dựng như sau: “Huyền Tông năm Cảnh Trị thứ 1 (1663) làm điện Nam Giao... giữa là điện Chiêu Sự, cột bốn góc làm bằng đá, nền và sân bao lơn đều bằng đá cả. Rường, xà, rui, hoành đều sơn son thếp vàng, có  hai dãy hành lang tả hữu, bên ngoài là chỗ vua thay quần áo, đằng trước có ba tầng cửa quy mô chế thức rực rỡ mới mẻ. Sai triều thần là nhóm Hồ Sĩ Dương làm văn khắc bia để ghi việc ấy...
Thế rồi biển dâu biến cải. Cuối thời Lê Trung Hưng, chúa Trịnh suy tàn, vua Lê Chiêu Thống trả thù cái nợ bị đè ép, sai đốt phá hết những gì có dính dáng đến chúa Trịnh. Nhưng chắc đàn Nam Giao không bị đốt, vì ai dám đốt nơi tế trời. Dù sao, thế cuộc đổi thay cũng tác động vào. Đàn trở nên hoang phế. Sau này, gần giữa thế kỉ XIX, thời Minh Mạng,  Vũ Tông Phan (1800 - 1851, đỗ tiến sĩ năm 1826) khi đến thăm di tích, trước cảnh tiêu điều đã phát sinh cảm thán. Bài thơ “Thăm đàn Nam Giao triều trước Lê” của ông có hai đoạn, đoạn đầu là:
Tiêu điều lũy cổ gió thu bay
Vời vợi dấu xưa biết ai đây
Điện vắng trơ vơ mưa nắng dãi
Bia mòn nhập nhoạng bóng chiều vây.
(Bản dịch của Vũ Thế Khôi)
Theo tư liệu thì trong “Lỗ Am di cảo tập”, trước bài thơ, Vũ Tông Phan có lời chú về vùng đất này như sau: “Đàn Nam Giao này tại ô cầu Dền phía nam thành Thăng Long, là nơi tế trời của các triều Lý, Trần, hậu Lê, sau đến nhà Lê Trung Hưng. Vào mùa thu năm Quý Mão hiệu Cảnh Trị  (1663) Tây Vương Trịnh Tạc dựng điện Chiêu Sự ở đây, nay chỉ còn chính điện cột kèo vẫn như mới, nhung hiên mái mất đến nửa. Trước chính điện có con Ly nằm giữa gai góc, chim sẻ làm tổ. Bên ngoài là ruộng lúa, kê bao quanh. Trâu, dê thả rông trên nền điện, xa xa còn thấy một tấm bia đá   vỡ nằm trơ trọi, xóm thôn chen lẫn, cảm khái làm bài thơ...”.
Như vậy là vào giữa thế kỷ  XIX, đàn Nam Giao Thăng Long tuy đã hư hại nhiều nhưng vẫn còn dáng hình. Đàn nằm giữa một vùng đất xung quanh có xóm làng với những ruộng lúa, kê, đám gia súc thả rông lên cả sân điện chứng tỏ không có ai chăm sóc, trông nom.
Đến thời Pháp xâm lược nước ta, trên tấm bản đồ Hà Nội vẽ năm 1873, năm thành Hà Nội bị đánh lần thứ nhất, vẫn thấy có mặt di tích này, ghi là “Lê Nam giáo đàn”. Cuộc bình chiếm Bắc Kỳ kết thúc, Hà Nội trong tay người Pháp, khu đất có đàn Nam Giao được cấp cho một công ty xây dựng nhà máy diêm. Từ năm 1892, khi nhà máy này đi vào sản xuất, đàn Nam Giao mới mất hẳn dấu tích. Văn Sáu.
Năm 1804, người ta cho dỡ gạch ngói của Đàn để xây thành. Tại đây, chỉ còn sót lại nhà bia và tấm bia đá sau được Viện Viễn đông Bác cổ chuyển về đặt tại sân vườn Bảo tàng Louis Finot vào năm 1947 (nay là Bảo tàng Lịch sử Quốc gia).
Đầu thế kỷ 20, người Pháp đã phá đàn Nam Giao để mở đường và xây nhà máy diêm. Năm 1956, sau khi giải phóng thủ đô, nhà máy cơ khí Trần Hưng Đạo được chuyển từ Việt Bắc về và được xây dựng trên nền đất của đàn.
BÀI KÝ BIA ĐIỆN NAM GIAO.
Tế Giao  lại đặt tên điện Chiêu Sự là vì sao? Là vì nơi đó phụng sự Thượng đế. Làm sáng tỏ lễ Tế Giao thì việc trị nước dễ như chỉ bảo trên lòng bàn tay. Kính nghĩ, nước Đại Việt ta xây dựng mở mang trong trời đất muôn dặm như vậy. Đóng đô, xây thành rõ ràng việc xây dựng đất nước; Chọn hướng chính vị, tỏ lòng cung kính với trời. Lấy góc phía Nam thành để dựng điện Nam Giao Chiêu Sự. Vào sớm mồng một đầu năm nghênh tế ở đây. Lễ ấy cử hành trải qua bao đời vẫn giữ, nhưng xây dựng chưa được hoàn hảo, tô điểm cũng chưa thật tinh xảo, chưa đủ để báo ơn trời lớn lao. Cầu mong công trình này có được một quy chế từ xưa chưa có, làm được một việc từ xưa chưa ai làm, hẳn là phải đợi ở bậc Thánh vương có khí trượng vượt qua người thường!
Nay Đại nguyên soái Chưởng quốc chính, Thượng sư Thái phụ, Đức công Nhân uy, Minh thánh Tây vương ). Trời cho thông tuệ, trung hậu nghiệp nhà, tiếp nối Vương nghiệp, trợ giúp Hoàng đồ, phò giúp Đương kim Hoàng thượng  giữ vững ngôi vua, nối được phúc lành, lại ủy sai Nguyên soái Điển quốc chính Định Nam vương , quyết đoán mọi việc, mở mang trị bình.
Thường nghĩ, bậc vương giả, trên vâng mệnh trời đất, dưới vỗ về triệu dân. Biết kính trời thì thịnh trị có thể bền vững, thái bình có thể giữ mãi. Vậy nên thời và điềm, không phải được bắt đầu ở trời sao. Hàng năm vào ngày mồng một tháng Giêng mùa xuân, tự thân phò xa giá Hoàng thượng dẫn các quan triều nghiêm chỉnh đến sân điện, tiến hành đại lễ, cung kính cung kính hết mức, còn cho rằng như thế cũng chưa đủ. Thế là bèn ra uy quyết đoán, chọn lấy ngày lành, tập trung các thợ. Cột xà chọn lựa gỗ tốt; Mực thước theo cung Trường Sinh . Tháo bỏ các thứ cũ xưa, dựng xây toàn công phu mới. Đến tháng 9 mùa thu năm Quý Mão (1663) niên hiệu Cảnh Trị thứ 1 thì khởi công, đến cuối năm Giáp Thìn, niên hiệu Cảnh Trị thứ 2 (1664) thì hoàn thành. Nền xây bằng gạch, trụ dựng cột đá. Đao cong rực rỡ, đầu rồng dưới mái sóng đôi. Góc uốn huy hoàng. Chân ngao vững vàng cân đối. Rỡ ràng quy mô đổi mới. Hiên ngang xây lại đất trời. Ngôi điện này không chỉ bày tỏ lòng tôn kính đương thời, mà còn muốn truyền mãi cho đời sau. Thế là bèn thuê thợ khắc đá truyền cho đời sau để biết được tấm lòng của Vương thượng, cung kính giữ bên trong, khiêm nhượng biểu hiện ở ngoài. Công thực dày, đức thực lớn. có công đức ấy hẳn sẽ có phúc thọ ấy. Phúc của trời, lộc trời dư dật. Thọ bởi trời ban, tuổi thọ trời cho. Ngàn phúc trăm phúc con cháu muôn ngàn đời dài mãi và cả nghiệp Đế, nghiệp Vương, mệnh trời ban cho dài mãi.
Kính cẩn ghi lại.
Ngày tốt Quý Mùi tháng 10 mùa đông, năm Vĩnh Trị  thứ 4 Hoàng triều (1679).
Đặc tiến Kim tử Vinh lộc Đại phu, Tham tụng, Công bộ Thượng thư, kiêm Đông các Đại học sĩ, Duệ Quận công Hồ Sĩ Dương , người xã Hoàn Hậu huyện Quỳnh Lưu, cung kính nhuận chính.
Đặc tiến Phụ quốc Thượng tướng quân Cai quan Thự vệ sự, Luân Quận công Vũ Công Chấn, người xã An Cự, huyện Thiên Bản vâng làm đốc công.
Quang tiến Thận lộc Đại phu, Đông các Hiệu thư, Xuân Trạch nam, người xã Nam Nguyễn, huyện Phúc Lộc Nguyễn Tiến Triều vâng lệnh
soạn thảo.
Quang Tiến Thận lộc Đại phu Cai hợp Thị nội Thư tả, Binh bộ Lang trung, Hương Thọ nam, người xã Đình Luân, huyện Gia Lâm Lê Công Chính vâng lệnh viết chữ.
2.ĐÀN NAM GIAO TẠI THÀNH NHÀ HỒ - THANH HÓA.
Đàn Nam Giao hay đàn Nam Giao nhà Hồ là một di tích thuộc khu di tích thành nhà Hồ, tỉnh Thanh Hóa. Xưa kia đây là nơi hàng năm triều nhà Hồ tiến hành lễ tế trời, cầu cho quốc thái, dân an hoặc lễ tế vào những dịp đại xá thiên hạ. Năm 2007, di tích khảo cổ địa điểm đàn tế Nam Giao - Tây Đô đã được xếp hạng di tích quốc gia.
Được khai quật từ năm 2004 tại xã Vĩnh Thành, huyện Vĩnh Lộc, tỉnh Thanh Hoá, cách thành nhà Hồ khoảng 2,5 km về phía Đông Nam, đàn tế Nam Giao của nhà Hồ (đàn Nam Giao Tây Đô) là một công trình có giá trị lịch vử và kiến trúc đặc biệt của thời nhà Hồ.
Năm Canh Thìn (1400) Hồ Quý Ly lên ngôi, lập ra triều đại nhà Hồ và lập kinh đô mới là Tây Đô. Năm 1402, vua Hồ Hán Thương đã cho xây dựng đàn tế Nam Giao ở Đốn Sơn. Sách Đại Việt sử ký toàn thư đã ghi:
"Nhâm Ngọ 1402, tháng 8, Hán Thương sai đắp đàn Nam Giao ở núi Đốn Sơn để làm lễ tế Giao; đại xá thiên hạ. Ngày hôm tế, Hán Thương ngồi trên kiệu Vân Long do cửa Nam đi ra."
Chữ "Giao" có một nghĩa là lễ tế trời ở vùng phía Nam kinh thành. Vì vậy, lễ tế này thường gọi là lễ tế Nam Giao, nơi thực hiện nghi lễ này gọi là đàn Nam Giao .
Đàn Nam Giao nay thuộc địa giới hành chính xã Vĩnh Thành, huyện Vĩnh Lộc, tỉnh Thanh Hoá, cách thành nhà Hồ khoảng 2,5 km về phía Đông Nam. Di tích này cách thành phố Thanh Hóa khoảng 45 km về phía Tây Bắc theo quốc lộ 45, cách thị trấn Hà Trung khoảng 27 km về phía Tây theo tỉnh lộ 217.
Đàn Nam Giao có diện tích khoảng hơn 2 ha, lưng tựa Đốn Sơn (núi Đún), tiền án là "cánh đồng Nam Giao". Tại đây có những dấu tích kiến trúc của các cấp nền bao (nền Thượng, nền Trung, nền Hạ). Vật liệu kiến trúc chính để xây dựng đàn là đá xanh và nhóm vật liệu bằng đất nung (gạch, ngói…). Hiện còn dấu tích con đường linh đạo được lát bằng những phiến đá xanh mài nhẵn, mà trước kia vua đi trên con đường này để vào khu vực tế chính.
Một công trình được bảo tồn khá nguyên vẹn ở đây là Giếng Vua, còn gọi là Ngự Dục, Ngự Duyên. Giếng có hình vuông, được kè đá theo các cấp bậc nhỏ dần vào lòng. Ở độ sâu khoảng 10m so với nền đàn trung tâm, các nhà khảo cổ đã tìm ra mạch nước của giếng cổ.
Xung quanh khu vực đàn Nam Giao, nay có các địa danh như Dọc Bái, Dọc Sen… Tương truyền trước kia khi tế lễ, dân chỉ được đứng ở phía xa để bái vọng .
Năm 2004, một cuộc khai quật với diện tích khai quật 800 m² đã phát lộ di tích chỉ cách mặt đất khoảng 20 cm đến 40 cm. Nhiều hiện vật quan trọng đã được phát hiện. Theo nhà khảo cổ học Nguyễn Hồng Kiên, "cho đến thời điểm này, đây là đàn tế Nam Giao còn lại nguyên vẹn nhất và có thể được xem là quý giá nhất Việt Nam".
Cuộc khai quật, khảo cổ thứ hai năm 2007 được tiến hành trên diện tích 2000 m² và cuộc khai quật, khảo cổ thứ ba năm 2008 đã mở rộng diện tích khai quật thêm 3000 m². Trong các năm từ 2009 đến 2011, tiến hành khai quật, khảo cổ tổng thể di tích trên diện tích 24.000 m².
 Trong các năm 2004, 2007, những đợt khai quật của Viện khảo cổ học VN đã làm phát lộ tại đây một hệ thống móng kiến trúc còn khá nguyên vẹn, với các cấp nền Thượng, nền Trung, nền Hạ cùng trục thần đạo lát đá xanh.
Theo các sử liệu cũ, đàn tế Nam Giao tại Thành nhà Hồ được Hồ Hán Thương cho xây dựng và hoàn thành vào tháng 8/1402. Đây cũng là thời điểm lễ tế giao đầu tiên của vương triều nhà Hồ được tổ chức cùng năm với mục đích cầu cho mưa thuận, gió hòa, quốc thái dân an.
Dưới triều đại vua Hồ Quý Ly, đàn tế Nam Giao là nơi hàng năm Vua tiến hành lễ cúng tế cầu quốc thái, dân an hoặc lễ tế vào những dịp đại xá thiên hạ. Sau hơn 600 năm với những thăng trầm lịch sử, hiện đàn tế Nam giao Thành Nhà Hồ là 1 trong 3 đàn tế còn giữ được mặt bằng tương đối nguyên vẹn cổ nhất trong lịch sử Đàn tế Nam Giao của Việt Nam.