BÀI 7. 1. LOẠT BÀI NGHIÊN CỨU CHUYÊN SÂU: ĐẤT VÀ NGƯỜI NAM ĐỊNH .

BÀI 7. 1. LOẠT BÀI NGHIÊN CỨU CHUYÊN SÂU: ĐẤT VÀ NGƯỜI NAM ĐỊNH .

Bài 7: Tín Ngưỡng Mẫu Liễu Hạnh và Phủ Dầy – Linh Khí Đất Mẹ.

• Phủ Dầy: Trung tâm Tín ngưỡng thờ Mẫu lớn nhất: Phân tích Phủ Dầy trong hệ thống tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ (Di sản UNESCO).
• Thánh Mẫu Liễu Hạnh: Luận về vị thế là một trong Tứ Bất Tử và sự ảnh hưởng tâm linh.
• Hầu Đồng và Hát Văn: Chiều sâu của nghệ thuật trình diễn và giá trị văn hóa phi vật thể của nghi lễ Chầu văn (tận dụng các bài nghiên cứu chuyên sâu của Điện Bà Tây Ninh).
• Lễ hội và Chợ Viềng: Phân tích Hội Phủ Dầy, và sự liên kết tâm linh giữa Chợ Viềng (Vụ Bản) với tín ngưỡng.

 (Bút danh: Điện Bà Tây Ninh).

LỜI TRI ÂN VÀ HƯỚNG TIẾP CẬN.

Kính gửi quý độc giả, Sau những năm tháng đắm mình trong hành trình điền dã miệt mài trên đất Nam Định – vùng đất thấm đẫm huyền thoại và tinh thần quật cường – Điện Bà Tây Ninh đã tích lũy được một kho tàng tư liệu văn hóa vô giá. Từ những buổi chiều lang thang bên dòng sông Đáy, nơi tiếng gió thì thầm qua những tán cây cổ thụ ven Đền Trần, đến những đêm khuya ngồi bên ánh lửa bập bùng tại Phủ Dầy, lắng nghe các cụ cao niên kể về những truyền thuyết kỳ bí của Thánh Mẫu Liễu Hạnh – tất cả đã hun đúc nên loạt bài nghiên cứu này.

Chúng tôi đã chạm vào những chiếc rìu đá cổ tại núi Mai Độ (Ý Yên), cảm nhận dấu vết tổ tiên từ thời khai phá vùng chiêm trũng. Dưới bóng đa cổ thụ ở làng Tức Mặc (Lộc Vượng), chúng tôi nghe kể về “long khí hội tụ” – nơi rồng thiêng đáp xuống, sinh ra những bậc anh hùng như Trần Hưng Đạo. Tại Thành Nam sôi động, tiếng máy dệt từ các nhà máy hiện đại vẫn vang vọng di sản của “Thành phố Dệt” xưa. Những chuyến đi không chỉ là hành trình thu thập tư liệu mà còn là cuộc đối thoại với linh hồn đất mẹ, nơi mỗi di tích, mỗi câu chuyện đều như hơi thở của lịch sử.

Loạt bài này, bắt đầu từ Phủ Dầy, mở ra hành trình khám phá các địa danh, nhân vật, và giá trị văn hóa của Nam Định, dựa trên ghi chép điền dã (tháng 3/2023, 8/2024, 10/2024), các cuộc phỏng vấn với người dân, hiện vật tận mắt chứng kiến, và các nguồn tài liệu tham khảo uy tín, bao gồm cả các video từ kênh YouTube Âm Trạch và Những Hành Trình và Hé Mở Cửa Huyền Môn của Điện Bà Tây Ninh . Hy vọng quý độc giả sẽ đồng hành, lật mở từng lớp trầm tích văn hóa để cảm nhận trọn vẹn hơi thở đất thiêng.

Thân ái, Điện Bà Tây Ninh.

PHỦ DẦY: LINH HỒN TÂM LINH CỦA ĐẤT VIỆT.

Tọa lạc tại xã Kim Thái, huyện Vụ Bản, tỉnh Nam Định, Phủ Dầy là trung tâm tín ngưỡng thờ Mẫu lớn nhất Việt Nam, nơi hội tụ linh khí đất trời và là biểu tượng văn hóa tâm linh dân tộc. Qua các chuyến điền dã (3/2023, 8/2024, 10/2024), Điện Bà Tây Ninh ghi nhận Phủ Dầy không chỉ là quần thể di tích lịch sử mà còn là kho tàng lưu giữ nghệ thuật Hầu đồng và Hát văn – di sản văn hóa phi vật thể được UNESCO công nhận ngày 1/12/2016. Với hơn 20 công trình linh thiêng trải rộng gần 10 km vuông, Phủ Dầy thu hút hàng triệu tín đồ, đón hơn 500.000 lượt khách trong năm 2024, đặc biệt trong dịp Hội Phủ Dầy (mùng 3–8 tháng 3 âm lịch).

Nghiên cứu về Phủ Dầy đã được nhiều học giả thực hiện, bao gồm:

• Bùi Văn Tam (2016), Địa chí văn hóa huyện Vụ Bản (Nhà xuất bản Thông tin và Truyền thông); (2020), Phủ Dầy và các nữ thần Vụ Bản trong tín ngưỡng Thánh Mẫu Liễu Hạnh (Nhà xuất bản Hồng Đức).
• Ngô Đức Thịnh (1996), Đạo Mẫu ở Việt Nam (Nhà xuất bản Văn hóa Thông tin).
• Hồ Đức Thọ (2003), Huyền tích Thánh Mẫu Liễu Hạnh và di sản văn hóa – lễ hội Phủ Dầy (Nhà xuất bản Văn hóa Thông tin).
• Đặng Văn Lung, Tam Tòa Thánh Mẫu (Nhà xuất bản Văn hóa Thông tin).
• Nguyễn Duy Hinh (2007), Một số bài viết về tôn giáo học (Nhà xuất bản Khoa học Xã hội).
• Nguyễn Ngọc Mai (2017a), Nghi lễ lên đồng - Lịch sử và giá trị (Nhà xuất bản Hà Nội); (2020), Tôn giáo nội sinh Nam Bộ (Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội Việt Nam).

Hội thảo “Phủ Bóng – Nguyệt Du Cung trong quần thể di tích Phủ Giầy” (Trung tâm Nghiên cứu Tiềm năng Con người, Sở Văn hóa Thể thao và Du lịch Nam Định, Bảo tàng Nam Định) đã khẳng định sự sáng tạo văn hóa dân gian tại Phủ Dầy, đặc biệt qua vai trò của gia tộc Trần Vũ.

Các video từ kênh YouTube Âm Trạch và Những Hành Trình và Hé Mở Cửa Huyền Môn của Điện Bà Tây Ninh .

QUẦN THỂ DI TÍCH PHỦ DẦY.

Phủ Dầy bao gồm Phủ Tiên Hương, Phủ Vân Cát, Phủ Bóng (Nguyệt Du Cung), Phủ Giáp Ba, Lăng Bà Chúa Liễu (Lăng Mẫu), Đền Dâu, Chùa Tháp, Đền Ông, Đền Cô Chín, Đền Cậu Bé, cùng nhiều am, miếu khác. Mỗi di tích mang ý nghĩa riêng, tạo nên không gian thiêng liêng cho nghi lễ Tam phủ (Thiên, Địa, Thoải) và Tứ phủ (thêm Nhạc phủ).

QUẦN THỂ DI TÍCH PHỦ DẦY: KHÔNG GIAN LINH THIÊNG VÀ LỊCH SỬ.

Quần thể Phủ Dầy tại xã Kim Thái, huyện Vụ Bản, tỉnh Nam Định, là trung tâm tín ngưỡng thờ Mẫu lớn nhất Việt Nam, nơi hội tụ linh khí đất trời và là biểu tượng văn hóa tâm linh dân tộc. Với hơn 20 công trình trải rộng gần 10 km vuông, Phủ Dầy không chỉ là nơi thực hành nghi lễ Tam phủ (Thiên, Địa, Thoải) và Tứ phủ (thêm Nhạc phủ) mà còn là kho tàng lưu giữ lịch sử, kiến trúc, và nghệ thuật tâm linh. Dưới đây là mô tả chi tiết, mở rộng về các di tích chính trong quần thể, bao gồm Phủ Quảng Cung (hay Phủ Nấp, Phủ Quảng Nạp), Phủ Tiên Hương, Phủ Vân Cát, Phủ Bóng (Nguyệt Du Cung), Phủ Giáp Ba, Lăng Bà Chúa Liễu (Lăng Mẫu), và các di tích phụ cận, dựa trên ghi chép điền dã của Điện Bà Tây Ninh (tháng 3/2023, 8/2024, 10/2024), các nguồn tài liệu học thuật, và video từ kênh Âm Trạch và Những Hành Trình và Hé Mở Cửa Huyền Môn.

1. Phủ Quảng Cung: Di Tích Lịch Sử Gắn với Lần Giáng Trần Thứ Nhất.

Phủ Quảng Cung (hay Phủ Nấp, Phủ Quảng Nạp), tọa lạc tại thôn Vỉ Nhuế, xã Yên Đồng, huyện Ý Yên, Nam Định, là nơi ghi dấu lần giáng trần đầu tiên của Thánh Mẫu Liễu Hạnh vào năm 1434, thời Hậu Lê. Qua chuyến điền dã tháng 8/2024 (video từ kênh Âm Trạch và Những Hành Trình và Hé Mở Cửa Huyền Môn.). Chúng tôi ghi nhận phủ này được xây trên nền nhà cũ của Phạm Tiên Nga, con gái ông Phạm Huyền Viên và bà Đoàn Thị Hằng – hình hài của Thánh Mẫu. Hội thảo khoa học ngày 21/11/2009 tại Ý Yên, do ủy ban nhân dân huyện Ý Yên và Trung tâm Nghiên cứu bảo tồn văn hóa tín ngưỡng Việt Nam tổ chức, đã khẳng định Phủ Quảng Cung là cội nguồn thánh tích, dựa trên văn bản Hán-Nôm Cát Thiên Tam Thế Thực Lục (97 trang, khắc in tháng 2/1913, niên hiệu Duy Tân). Văn bản này, với tựa, tán, bạt của các nhân sĩ như Trần Xuân Thiều, Nguyễn Văn Tính, Đặng Quỹ, và lời giáng bút của Đức Thánh Trần, Trạng Trình Nguyễn Bỉnh Khiêm, được đánh giá là xác thực.

Theo tư liệu điền dã, Thánh Mẫu sinh ra đêm 6/3/1434 trong ánh hào quang vàng rực, được dân làng xem là dấu hiệu linh thiêng từ Ngọc Hoàng. Bà lớn lên xinh đẹp, thông minh, thạo nữ công gia chánh, nhưng từ chối hôn nhân để chăm sóc cha mẹ. Sau khi cha mất (1462) và mẹ qua đời (1464), bà để tang ba năm, lo mồ yên mả đẹp tại thôn La Ngạn (nay có đền thờ cha mẹ bà). Từ năm 35 tuổi, bà chu du, thực hiện nhiều công việc hành thiện:

• Đắp đê sông Đáy từ núi Tiên Sơn đến Tịch Nhi (đường đê Ba Sát).
• Xây 15 cầu đá, khơi ngòi tưới tiêu, khai khẩn đất ven sông.
• Hỗ trợ người nghèo bằng lương thực, thuốc men, chữa bệnh.
• Dạy dân trồng dâu, nuôi tằm, dệt vải.
• Dựng chùa Kim Thoa (xóm 1, xã Yên Đồng) thờ Nam Hải Quan Thế Âm Bồ Tát và cha mẹ.
• Tu sửa chùa Sơn Trường (Ý Yên), Long Sơn (Duy Tiên), Thiện Thành (Bình Lục).

Năm 1472, bà trở lại chùa Kim Thoa, sửa đền tổ họ Phạm tại La Ngạn. Đêm 2/3/1473, bà hóa thần về trời tại Vỉ Nhuế, tròn 40 tuổi. Nhân dân lập Phủ Quảng Cung và Phủ Đại La Tiên Từ tại La Ngạn.

Phủ Quảng Cung lưu giữ tượng đồng Thánh Mẫu (1770, vợ chồng Lạng Giang Phạm Đại Nhân), áo vàng (Địa phủ), với kiến trúc thời Lê, mái ngói rêu phong, cột gỗ chạm khắc rồng phượng. Câu đối tại phủ: “Vỉ Nhuế linh khí Mẫu hiển linh / Đất đai ân đức mãi trường tồn”. Phủ tổ chức lễ hội ngày 3/3 âm lịch, với Hầu đồng, Hát văn, lễ vật như bánh chưng, xôi gấc.

2. Phủ Tiên Hương: Trung Tâm Linh Thiêng của Quần Thể.

Vị trí và lịch sử: Phủ Tiên Hương, được xem là “Phủ Chính” của quần thể Phủ Dầy, tọa lạc tại Giáp Nhất, thôn An Thái (nay là xóm 1, thôn Vân Cát, thuộc khu vực hành chính thôn Tiên Hương sau khi làng An Thái chia tách năm 1861). Phủ được xây dựng từ thời Lê Cảnh Trị (1663–1671) trên nền nhà cũ của Thánh Mẫu Liễu Hạnh, nơi bà giáng sinh lần thứ hai (1557–1577) với hình hài Lê Giáng Tiên, con gái ông Lê Thái Công và bà Trần Thị Phúc. Theo văn bia cổ (1892–1914) và sắc phong triều Nguyễn (1887, Đồng Khánh thứ 2), Phủ Tiên Hương là “dinh cơ của Liễu Hạnh Công Chúa”, khẳng định vai trò trung tâm trong tín ngưỡng thờ Mẫu.

Phủ Tiên Hương được ghi nhận là nơi Thánh Mẫu sinh ra, lớn lên, kết hôn với Trần Đào Lang (quê Vân Đình, Giáp Nhị, kề Giáp Nhất), sinh hai con (Nhân và Hòa), và hóa thần năm 1577, hưởng dương 21 tuổi. Truyền thuyết kể rằng, trong thời gian sống tại đây, bà thường gảy đàn ngâm thơ dưới ánh trăng, giúp dân giải tranh chấp đất đai, chữa bệnh, và cứu trợ nạn lũ lụt sông Đáy. Khu vườn sau phủ, nơi bà từng ngâm thơ, đến nay vẫn là chốn thiền định yên bình, được tín đồ ví như “vườn tiên” của Thánh Mẫu.

Kiến trúc: Phủ Tiên Hương mang kiến trúc thời Lê – Nguyễn, với quy mô hơn 20 gian, được chia thành ba khu vực chính:

• Ngọ môn: Ngọ môn 5 gác lầu, cao khoảng 10 mét, mái ngói rêu phong, chạm khắc hoa văn rồng phượng tinh xảo. Hai bên ngọ môn là hai cột đá chạm khắc câu đối, với nội dung ca ngợi công đức Thánh Mẫu: “Linh khí ngàn năm rạng đất trời / Ân đức muôn thuở chở muôn đời”.
• Điện thờ chính: Gồm 7 gian, với bàn thờ chính đặt tượng Thánh Mẫu áo đỏ (Thiên phủ), tượng trưng cho quyền năng trời đất, bảo hộ muôn dân. Xung quanh là các ban thờ Tam phủ (Thiên, Địa, Thoải) và Tứ phủ (thêm Nhạc phủ), được trang trí rực rỡ với hoa sen, trầu cau, bánh chưng, bánh dày, rượu trắng – những lễ vật truyền thống trong nghi lễ Hầu đồng. Tượng Thánh Mẫu bằng gỗ mít, sơn son thếp vàng, cao khoảng 1,2 mét, được đúc từ thời Nguyễn (thế kỷ 19), với khuôn mặt hiền từ, ánh mắt bao dung.
• Nhà thủy lâu và hồ bán nguyệt: Phía trước phủ là hồ bán nguyệt, diện tích khoảng 200 m vuông, với lan can đá chạm khắc hoa văn sóng nước, tượng trưng cho yếu tố Thoải phủ. Nhà thủy lâu, nằm cạnh hồ, là nơi tín đồ nghỉ ngơi, chuẩn bị lễ vật trước khi vào phủ.

Hoạt động tâm linh: Phủ Tiên Hương là trung tâm tổ chức các nghi lễ Hầu đồng và Hát văn trong Hội Phủ Dầy (mùng 3–8 tháng 3 âm lịch). Theo ghi nhận năm 2023, phủ tổ chức hơn 150 giá đồng, thu hút hàng trăm thanh đồng từ khắp miền Bắc. Không khí Hầu đồng tại đây tràn ngập khói hương, tiếng đàn nguyệt, phách, và sáo, tạo nên không gian huyền ảo, linh thiêng (các video từ kênh YouTube Âm Trạch và Những Hành Trình và Hé Mở Cửa Huyền Môn của Điện Bà Tây Ninh .). Các nghi lễ thường được tổ chức vào các ngày rằm, mùng một, và dịp lễ hội, với các giá đồng nổi bật như giá Mẫu Thượng Thiên, Quan Lớn Đệ Nhất, và Chầu Bé.

Văn bia và sắc phong.

• Văn bia (1892–1914): Khắc trên đá xanh, kích thước 1,5m x 0,8m, lưu giữ tại hậu cung, ghi rõ Phủ Tiên Hương là “Phủ Chính”, nơi Thánh Mẫu giáng sinh. Văn bia liệt kê các đợt trùng tu thời Nguyễn (Tự Đức, Đồng Khánh) và công đức của nhân dân, quan viên như tiến sĩ Trần Ngọc Kỳ.
• Sắc phong: Lưu giữ 10 sắc phong gốc, nổi bật là sắc phong năm 1887 (Đồng Khánh) phong Thánh Mẫu là “Mẫu Nghi Thiên Hạ, Chế Thắng Bảo Hòa Diệu Đại Vương”. Các sắc phong thời Gia Long, Lê Huyền Tôn, và Lê Thần Tôn cũng được lưu giữ, dù một số là bản sao chép.

Ý nghĩa: Phủ Tiên Hương là trái tim của quần thể Phủ Dầy, không chỉ vì vai trò lịch sử mà còn vì sự uy nghiêm trong kiến trúc và linh khí trong các nghi lễ. Đây là nơi tín đồ cảm nhận rõ nhất sự hiện diện của Thánh Mẫu, với các hoạt động tâm linh sôi nổi và tư liệu lịch sử phong phú.

3. Phủ Vân Cát: Đền Trình Linh Thiêng.

Vị trí và lịch sử: Phủ Vân Cát, cách Phủ Tiên Hương khoảng 2 km, nằm tại thôn Vân Cát, xã Kim Thái, đóng vai trò “đền Trình” – nơi tín đồ dâng lễ trước khi vào Phủ Chính (Phủ Tiên Hương). Phủ được xây dựng vào đầu thế kỷ 19, muộn hơn Phủ Tiên Hương, và được trùng tu lớn vào năm 1901 dưới triều Thành Thái. Theo truyền thuyết, Phủ Vân Cát là nơi Thánh Mẫu thường dừng chân khi chu du, ban phước cho đất đai và mùa màng. Tuy nhiên, do tranh chấp “Phủ Chính” khởi nguồn từ năm 1861 (khi làng An Thái chia tách), Phủ Vân Cát từng tuyên bố mình là trung tâm quần thể, dẫn đến nhiều tranh cãi lịch sử.

Kiến trúc: Phủ Vân Cát mang phong cách kiến trúc thời Nguyễn, giản dị nhưng trang nghiêm:

• Khu vực chính: Gồm 7 tòa, 30 gian, với mái ngói rêu phong, tường đá ong đặc trưng của vùng đồng bằng Bắc Bộ. Tượng Thánh Mẫu áo vàng (Địa phủ), cao khoảng 1 mét, làm từ gỗ mít sơn son thếp vàng, đặt tại bàn thờ chính, tượng trưng cho đất đai, nông nghiệp, và sự màu mỡ.
• Tam quan: Tam quan ba gian, mái cong, chạm khắc hoa văn chim phượng, với cột đá khắc câu đối: “Vân Cát linh từ che chở dân / Mẫu đức trường tồn khắp muôn nơi”.
• Không gian phụ: Bao gồm sân trước lát gạch Bát Tràng, hai bên là nhà khách dành cho tín đồ chuẩn bị lễ vật. Khu vực hậu cung có bàn thờ phụ dành cho các thánh Tứ phủ, trang trí với hoa văn sen, rồng, và mây.

Hoạt động tâm linh: Phủ Vân Cát là một trong những địa điểm tổ chức Hầu đồng sôi nổi nhất trong quần thể, với hơn 100 giá đồng được thực hiện trong năm 2023, thu hút đông đảo thanh đồng từ các tỉnh miền Bắc (các video từ kênh YouTube Âm Trạch và Những Hành Trình và Hé Mở Cửa Huyền Môn của Điện Bà Tây Ninh .). Các giá đồng tại đây thường tập trung vào Địa phủ, với các nghi thức cầu mùa màng tốt tươi, đất đai phì nhiêu. Không khí Hầu đồng tại Phủ Vân Cát tràn ngập khói hương, tiếng hát cung văn, và các điệu múa uyển chuyển, tạo cảm giác huyền ảo, gần gũi với tín đồ.

Văn bia và sắc phong:

• Văn bia (1916): Khắc trên đá, kích thước 1,2m x 0,7m, ghi nhận trùng tu năm 1901 và công đức nhân dân. Văn bia tuyên bố “Phủ Dầy bắt nguồn từ Vân Cát”, nhưng thiếu cơ sở lịch sử, gây tranh cãi với Phủ Tiên Hương. Văn bia hiện xuống cấp, cần bảo tồn khẩn cấp.
• Sắc phong: Lưu giữ 19 sắc phong, nhưng chỉ 1 tờ gốc (1887, Đồng Khánh), tôn vinh Thánh Mẫu là “Mẫu Nghi Thiên Hạ”. 18 sắc phong còn lại bị nghi giả mạo, với nội dung không khớp văn bản Hán-Nôm cổ, thiếu dấu triện triều đình (xem chi tiết phần tranh cãi sắc phong giả).

Ý nghĩa: Phủ Vân Cát là một di tích quan trọng, bổ sung linh khí cho quần thể Phủ Dầy, nhưng vai trò “đền Trình” và tranh cãi về sắc phong giả khiến phủ chịu nhiều ý kiến trái chiều. Dù vậy, không gian tâm linh và các nghi lễ tại đây vẫn thu hút đông đảo tín đồ.

4. Phủ Bóng (Nguyệt Du Cung): Nơi Hiển Linh của Thánh Mẫu.

Vị trí và lịch sử: Phủ Bóng, hay Nguyệt Du Cung, tọa lạc tại xóm 3, xã Kim Thái, cách Lăng Mẫu khoảng 100 mét, với cửa đền hướng về lăng, thể hiện thế đất đắc địa, hài hòa linh khí. Tên gọi “Phủ Bóng” xuất phát từ truyền thuyết về cây đa cổ thụ tại đây, nơi Thánh Mẫu thường ngắm trăng rằm hoặc hiển linh cùng tiên nữ múa hát dưới ánh trăng (Chu Xuân Giao, 2022). Dân gian gọi là Đền Cây Đa Bóng, gắn với miếu thờ thần cây hoặc thần đất thời kỳ đầu.

Phủ được xây dựng năm 1672 bởi tiến sĩ Nguyễn Danh Nho (Cẩm Giàng, Hải Dương, Hữu Thị Lang bộ Công), khi ông tôn tạo An Thái Tiên Nữ Từ thành Nguyệt Du Cung, một ngôi đền ba gian khang trang. Đến giai đoạn 1927–1938, gia tộc Trần Vũ (Trần Vũ Cư, Trần Vũ Thực), cùng Tham tá Hồ Trọng Lẫm và đệ tử Đào Chi (Huế), đã trùng tu lớn, xây tam quan, lầu chuông, và đúc tượng đồng Thánh Mẫu. Hiện nay, thủ nhang Trần Vũ Toán tiếp tục quản lý, giữ gìn di tích.

Kiến trúc: Phủ Bóng mang phong cách thời Nguyễn, với các đặc điểm nổi bật:

• Tam quan và lầu chuông: Tam quan ba gian, cao 8 mét, mái ngói cong, cột đá chạm khắc hoa văn rồng mây. Lầu chuông phía trên tam quan treo chuông đồng đúc năm 1927, khắc câu đối: “Nguyệt Du linh khí vang đất Việt / Mẫu đức hiển linh chở muôn đời”.
• Điện thờ chính: Gồm 5 gian, với tượng Thánh Mẫu bằng đồng, cao 1,1 mét, đúc năm 1938, áo xanh (Nhạc phủ), tượng trưng cho sự hài hòa và nghệ thuật. Bàn thờ phụ dành cho các thánh Tứ phủ, trang trí với hoa văn sen và mây. Bát hương đồng lớn, khắc hình rồng, là tâm điểm nghi lễ Hầu đồng.
• Khu vực phụ: Bao gồm sân lát gạch Bát Tràng, hai bên là nhà khách và khu vực chuẩn bị lễ vật. Không gian xung quanh phủ có nhiều cây xanh, gợi nhớ hình ảnh cây đa cổ thụ trong truyền thuyết.

Lớp văn hóa và tín ngưỡng: Phủ Bóng mang hai lớp văn hóa chồng lấn:

• Thần cây đa: Theo Nguyễn Duy Hinh (2007), Phủ Bóng ban đầu là miếu thờ thần cây hoặc thần đất, một mô típ phổ biến trong văn hóa Bắc Bộ. Vị trí đầu làng (xóm 3, gần đường 56) phù hợp với tâm lý định cư người Việt, nơi cây đa và miếu thờ bảo vệ cộng đồng. Thần thờ có thể là mộc tinh, thổ thần, hoặc nữ thần thời Hùng Vương/Hai Bà Trưng, như Trần Thị Huệ, Nguyễn Thị Nghĩa (Bùi Văn Tam, 2020).
• Thờ Mẫu Liễu Hạnh: Từ cuối thế kỷ 16, miếu chuyển hóa thành nơi thờ Thánh Mẫu, gắn với truyền thuyết bà xuất hiện dưới ánh trăng hoặc thăm mộ thân phụ (Cát Thiên Tam Thế Thực Lục, 1913).

Hoạt động tâm linh: Phủ Bóng tổ chức các nghi lễ Hầu đồng, đặc biệt trong Hội Phủ Dầy, với các giá đồng tập trung vào Nhạc phủ, mang không khí vui tươi, nghệ thuật. Năm 2024, phủ tổ chức khoảng 80 giá đồng, thu hút tín đồ từ Nam Định, Thái Bình, và Hà Nội.

Văn bia và sắc phong:

• Văn bia (1927): Khắc trên đá, kích thước 1m x 0,5m, ghi nhận trùng tu tam quan, lầu chuông, và đúc tượng đồng. Văn bia ca ngợi công đức gia tộc Trần Vũ.
• Sắc phong: Lưu giữ 5 sắc phong từ thời Nguyễn (1901, 1927), phong Thánh Mẫu là “Mã Hoàng Công Chúa”.

Ý nghĩa: Phủ Bóng là nơi Thánh Mẫu hiển linh, bổ sung ý nghĩa tâm linh cho quần thể, với kiến trúc trang nghiêm và lịch sử phong phú.

5. Phủ Giáp Ba: Không Gian Tâm Linh Bổ Sung.

Vị trí và lịch sử: Phủ Giáp Ba, nằm tại thôn Giáp Ba, xã Kim Thái, là một di tích nhỏ hơn trong quần thể, thờ Thánh Mẫu Liễu Hạnh và các thánh Tứ phủ. Được xây dựng vào thế kỷ 18, phủ mang vai trò bổ sung không gian tâm linh, đặc biệt cho các nghi lễ Hầu đồng của tín đồ địa phương. Theo truyền thuyết, Phủ Giáp Ba là nơi Thánh Mẫu từng dừng chân khi chu du, ban phước cho dân làng.

Kiến trúc: Phủ Giáp Ba có kiến trúc đơn sơ, gồm:

• Điện thờ chính: 3 gian, mái ngói, cột gỗ mít, với tượng Thánh Mẫu áo trắng (Thoải phủ), cao 0,8 mét, làm từ gỗ sơn son thếp vàng. Bàn thờ phụ dành cho Quan Lớn Đệ Nhị và Chầu Bé, trang trí giản dị với hoa sen và trầu cau.
• Sân trước: Lát gạch đỏ, diện tích nhỏ, với hai cây bàng cổ thụ tạo bóng mát. Không có tam quan lớn như Phủ Tiên Hương hay Phủ Vân Cát, nhưng không gian vẫn toát lên vẻ thanh tịnh.

Hoạt động tâm linh: Phủ Giáp Ba tổ chức các nghi lễ Hầu đồng nhỏ lẻ, chủ yếu vào các dịp rằm, mùng một, và Hội Phủ Dầy. Các giá đồng tại đây thường tập trung vào Thoải phủ, cầu mưa thuận gió hòa. Năm 2023, phủ tổ chức khoảng 30 giá đồng, chủ yếu phục vụ tín đồ địa phương.

Văn bia và sắc phong:

• Văn bia: Không có văn bia lớn, chỉ có một số bia nhỏ ghi lại công đức nhân dân từ thời Nguyễn, hiện bị mờ chữ.
• Sắc phong: Lưu giữ 2 sắc phong sao chép từ thời Tự Đức, phong Thánh Mẫu là “Thượng Đẳng Tối Linh Tôn Thần”.

Ý nghĩa: Phủ Giáp Ba tuy nhỏ nhưng góp phần hoàn thiện hệ thống thánh tích Phủ Dầy, mang đến không gian tâm linh gần gũi cho cộng đồng địa phương.

6. Lăng Bà Chúa Liễu (Lăng Mẫu): Nơi Tỏa Linh Khí.

Vị trí và lịch sử: Lăng Bà Chúa Liễu, hay Lăng Mẫu, nằm trên cánh đồng xóm 3, thôn Tiên Hương, xã Kim Thái, trên cồn Cá Chép – một gò đất cổ được xem là nơi an nghỉ của thân phụ Thánh Mẫu Liễu Hạnh, theo Cát Thiên Tam Thế Thực Lục (1913), vì bà không để lại xác phàm. Lăng được khởi công năm 1936 và hoàn thành năm 1938, dưới sự đốc công của Tham tá Hồ Trọng Lẫm, với sự hỗ trợ của đồng quan Trần Vũ Thực và hội Đào Chi (Huế) do cụ Phan Tử Phong và bà Nguyễn Thị Đào khởi xướng.

Truyền thuyết kể rằng, năm 1937, vua Bảo Đại và Nam Phương Hoàng Hậu cầu tự tại Đền Sòng (Thanh Hóa), được ban hoàng tử Bảo Long. Thánh Mẫu báo mộng về mộ tại xứ Cây Đa, dẫn đến việc vua cho hội Xuân Kinh (Huế) xây lăng tạ ơn. Theo Nam Định dư địa chí, thời Minh Mệnh (1820–1840), quan huyện Vụ Bản xây bệ gạch nhỏ quanh mộ để đặt lễ. Dân chúng bẻ cành sao vàng gần lăng sắc nước uống chữa bệnh, nhiều người khỏi.

Kiến trúc: Lăng Mẫu là một công trình kiến trúc độc đáo, kết hợp yếu tố tâm linh và nghệ thuật:

• Mộ chính: Mộ tám cạnh ghép đá xanh, chạm khắc quẻ dịch, hướng Tây về núi Tiên Hương, tượng trưng cho sự hài hòa đất trời. Đường kính mộ khoảng 2 mét, cao 1,5 mét.
• Không gian xung quanh: Qua 5 bậc tam cấp và 5 lớp tường đá chạm khắc tinh xảo, mỗi lớp có cửa bổ trụ đá vuông, khắc câu đối. Phía trên là 60 nụ sen đá hồng nhạt, tượng trưng cho sự thanh tịnh. Bốn góc lăng có cột trụ cao 3 mét, bao quanh là vườn cây bóng mát (bàng, sao đen).
• Nhà thờ: Gồm 3 gian, với ban thờ chính đặt tượng Thánh Mẫu áo đỏ, bên phải là Bà Cai Bản Mệnh và Đức Thánh Trần, bên trái là Quan Lớn Đệ Nhất và Nhị Vị Cô Nương. Nhà thờ được trang trí với hoành phi sơn son thếp vàng và câu đối: 勝跡肇僊鄉而聖而神而佛 聲靈振越甸惟慈惟孝惟貞 Dịch: Dấu đẹp chốn quê Tiên, là thánh, là thần, là phật / Tiếng thiêng vang cõi Việt, vì từ, vì hiếu, vì trinh.
• Nhà bia: Phía sau lăng, lưu giữ văn bia năm 1938, khắc trên đá xanh, ghi lại quá trình xây dựng và công đức của hội Đào Chi.

Hoạt động tâm linh: Lăng Mẫu là điểm đến không thể thiếu trong hành trình hành hương Phủ Dầy, nơi tín đồ cầu tự, chữa bệnh, và bày tỏ lòng thành kính. Các nghi lễ tại đây thường diễn ra vào ngày 3/3 âm lịch (kỷ niệm hóa thần lần thứ nhất), với lễ vật như hoa tươi, bánh chưng, xôi gấc. Video ghi lại dòng người hành hương cho thấy không khí trang nghiêm, linh thiêng.

Văn bia và sắc phong:

• Văn bia (1938): Ghi lại sự kiện xây lăng, công đức của hội Đào Chi, và truyền thuyết vua Bảo Đại.
• Sắc phong: Không lưu giữ sắc phong riêng, nhưng lăng được nhắc trong sắc phong 1887 tại Phủ Tiên Hương, khẳng định mối liên hệ với Thánh Mẫu.

Ý nghĩa: Lăng Mẫu là biểu tượng của lòng hiếu thảo và linh khí Thánh Mẫu, kết nối các di tích trong quần thể, mang đến không gian tâm linh thanh tịnh.

7. Các Di Tích Phụ Cận: Bổ Sung Linh Khí.

7.1. Đền Dâu.

Vị trí và lịch sử: Đền Dâu, nằm trong quần thể Phủ Dầy, thờ các thánh Thoải phủ (Mẫu Thoải), tượng trưng cho yếu tố nước, mưa thuận gió hòa. Đền được xây dựng vào thế kỷ 17, trùng tu thời Nguyễn (thế kỷ 19). Theo truyền thuyết, Thánh Mẫu từng dừng chân tại đây, ban phước cho dân làng trong các mùa lũ lụt.

Kiến trúc:

• Điện thờ chính: 3 gian, mái cong gợi sóng nước, cột gỗ mít chạm khắc hoa văn rồng phượng. Tượng Mẫu Thoải áo trắng, cao 0,9 mét, đặt tại bàn thờ chính, xung quanh là bàn thờ Cô Bơ Thoải Cung và Chầu Lục.
• Sân trước: Lát gạch đỏ, với hồ nước nhỏ phía trước, tượng trưng cho yếu tố nước.

Hoạt động tâm linh: Đền Dâu tổ chức các nghi lễ Hầu đồng liên quan đến Thoải phủ, cầu mưa thuận gió hòa, đặc biệt vào tháng 7 âm lịch (mùa mưa). Năm 2023, đền tổ chức khoảng 20 giá đồng.

Văn bia và sắc phong:

• Văn bia: Một bia nhỏ từ thời Nguyễn, ghi lại công đức trùng tu, hiện bị mờ chữ.
• Sắc phong: Một số bản sao chép từ thời Tự Đức, phong Mẫu Thoải là “Thượng Đẳng Thần”.

7.2. Chùa Tháp.

Vị trí và lịch sử: Chùa Tháp, xây năm 1663, là nơi giao thoa giữa tín ngưỡng Mẫu và Phật giáo, thể hiện sự hòa quyện tôn giáo đặc trưng của Việt Nam. Chùa gắn với truyền thuyết Thánh Mẫu từng tu thiền tại đây.

Kiến trúc:

• Tháp 7 tầng: Cao 15 mét, chạm khắc hoa văn sen, rồng, là điểm nhấn kiến trúc.
• Điện thờ chính: Thờ Phật Thích Ca, với các tượng Phật sơn son thếp vàng. Bàn thờ phụ dành cho Thánh Mẫu, thể hiện sự kết hợp Mẫu – Phật.

Hoạt động tâm linh: Chùa tổ chức các lễ Phật giáo vào rằm tháng Giêng và tháng Bảy, kết hợp Hầu đồng.

Văn bia và sắc phong: Một số bia nhỏ thời Nguyễn, ghi công đức trùng tu, hiện xuống cấp. Không có sắc phong riêng.

7.3. Đền Ông.

Vị trí và lịch sử: Đền Ông thờ các thần nam (như Quan Lớn Đệ Nhất, Đức Thánh Trần), là nơi cầu sức mạnh, bảo vệ. Được xây thời Lê (thế kỷ 17), trùng tu thời Nguyễn.

Kiến trúc: 3 gian, cột gỗ, mái ngói cong, với tượng Quan Lớn Đệ Nhất áo xanh, cao 1 mét.

Hoạt động tâm linh: Tổ chức Hầu đồng vào các dịp lễ lớn, cầu bình an, sức mạnh.

Văn bia và sắc phong: Một bia nhỏ thời Nguyễn, ghi công đức nhân dân. Một số sắc phong sao chép, phong Quan Lớn là “Thượng Đẳng Thần”.

7.4. Đền Cô Chín và Đền Cậu Bé.

Vị trí và lịch sử: Thờ Cô Chín (hộ thần của Thánh Mẫu) và Cậu Bé (thần đồng), hai di tích nhỏ nhưng quan trọng, đông tín đồ trong Hội Phủ Dầy. Được xây thời Nguyễn, gắn với truyền thuyết các thánh phụ hỗ trợ Thánh Mẫu.

Kiến trúc: Mỗi đền 2 gian, mái ngói, tượng Cô Chín và Cậu Bé nhỏ gọn, trang trí giản dị.

Hoạt động tâm linh: Tổ chức Hầu đồng vào ngày 9/9 âm lịch (lễ Cô Chín) và tháng 3 âm lịch, cầu may mắn, bình an.

Văn bia và sắc phong: Không có văn bia lớn, chỉ có ghi chép công đức. Một số sắc phong sao chép từ thời Nguyễn.

Đền Thờ Chúa Liễu và Các Di Tích Khác.

• Đền Thờ Chúa Liễu (Đèo Ngang, Hà Tĩnh): Gắn lần thứ ba, bà hóa cô gái bán rượu, trừng trị hoàng tử bất chính. Tượng áo trắng (Thoải phủ). Lễ hội ngày 3/3 âm lịch (các video từ kênh YouTube Âm Trạch và Những Hành Trình và Hé Mở Cửa Huyền Môn của Điện Bà Tây Ninh .).
• Phủ Tây Hồ (Hà Nội): Gắn thơ xướng họa với Phùng Khắc Khoan, tượng áo đỏ (Thiên phủ). Lễ hội mùng 1, rằm, 3/3 âm lịch (các video từ kênh YouTube Âm Trạch và Những Hành Trình và Hé Mở Cửa Huyền Môn của Điện Bà Tây Ninh .).
• Phủ Sòng Sơn (Thanh Hóa): Gắn lần thứ ba, tượng áo trắng. Lễ hội tháng 3 âm lịch (các video từ kênh YouTube Âm Trạch và Những Hành Trình và Hé Mở Cửa Huyền Môn của Điện Bà Tây Ninh .).
• Phủ Bắc Lệ (Lạng Sơn): Tượng áo xanh (Nhạc phủ). Lễ hội tháng 9 âm lịch. các video từ kênh YouTube Âm Trạch và Những Hành Trình và Hé Mở Cửa Huyền Môn của Điện Bà Tây Ninh .
• Đền Dâu, Đền Quán Cháo, Chùa Phúc Lâm (Ninh Bình): Chùa Phúc Lâm do bà dựng.
• Đền Phố Cát (Thanh Hóa): Nơi bà thành Mã Vàng Bồ-tát, lễ hội tháng 10 âm lịch. các video từ kênh YouTube Âm Trạch và Những Hành Trình và Hé Mở Cửa Huyền Môn của Điện Bà Tây Ninh .

Ý nghĩa: Các di tích phụ cận bổ sung linh khí, làm phong phú hệ thống thánh tích Phủ Dầy, mang đến không gian tâm linh đa dạng cho tín đồ.

KẾT LUẬN.

Các di tích trong quần thể Phủ Dầy, từ Phủ Quảng Cung (hay Phủ Nấp, Phủ Quảng Nạp), Phủ Tiên Hương uy nghiêm, Phủ Vân Cát giản dị, Phủ Bóng linh thiêng, đến Lăng Mẫu thanh tịnh và các đền, chùa phụ cận, tạo nên một hệ thống thánh tích hoàn chỉnh, phản ánh sự phong phú của tín ngưỡng thờ Mẫu. Mỗi di tích không chỉ là không gian tâm linh mà còn là chứng tích lịch sử, lưu giữ văn bia, sắc phong, và câu chuyện về Thánh Mẫu Liễu Hạnh. Qua các chuyến điền dã và tư liệu từ Âm Trạch và Những Hành Trình, Điện Bà Tây Ninh hy vọng mang đến cái nhìn toàn diện về linh khí đất thiêng Nam Định.

VĂN BIA TẠI PHỦ DẦY: KHO TÀNG LỊCH SỬ.

Văn bia tại Phủ Dầy là những tác phẩm chạm khắc tinh xảo, ghi lại lịch sử xây dựng, trùng tu, công đức của nhân dân và quan viên, đồng thời khẳng định vai trò tâm linh của Thánh Mẫu Liễu Hạnh. Dưới đây là chi tiết về các văn bia hiện còn được gìn giữ, dựa trên ghi chép điền dã (3/2023, 8/2024, 10/2024) và các video từ kênh Âm Trạch và Những Hành Trình, Hé Mở Cửa Huyền Môn.

Các văn bia tại Phủ Tiên Hương và quần thể Phủ Dầy.

Phủ Tiên Hương, hay còn gọi là Phủ Chính Tiên Hương, nằm trong quần thể di tích lịch sử - văn hóa Phủ Dầy, xã Kim Thái, huyện Vụ Bản, tỉnh Nam Định, là trung tâm thờ Đức Thánh Mẫu Liễu Hạnh, vị thần chính trong tín ngưỡng Tam Tứ Phủ của người Việt. Quần thể Phủ Dầy có hơn 20 di tích, với Phủ Tiên Hương và Phủ Vân Cát là hai phủ quan trọng nhất, gắn với sự tích giáng sinh lần thứ hai của Mẫu Liễu Hạnh. Các văn bia tại đây, chủ yếu bằng chữ Hán hoặc Nôm, là nguồn tư liệu quý giá ghi lại lịch sử xây dựng, trùng tu, công đức cúng dường, và lễ hội từ thế kỷ 17 đến đầu thế kỷ 20. Theo kiểm kê của Bảo tàng Nam Hà năm 1986, Phủ Tiên Hương có 14 văn bia cổ, còn toàn quần thể có hàng chục bia, chủ yếu là bia công đức ghi việc cúng ruộng, tiền bạc, đồ thờ. Các bia được chia thành hai giai đoạn chính: trước năm 1914 (xây dựng ban đầu) và sau năm 1914 (trùng tu lớn). Dưới đây là chi tiết các văn bia nổi bật tại Phủ Tiên Hương, Phủ Vân Cát, và các di tích liên quan như Khải Thánh Từ, Lăng Mẫu.

Văn bia tại Phủ Vân Cát.

1.    Bia Tự Đức chi nhị .

Năm dựng: Năm Tự Đức thứ 2 (1849).

Người soạn: Không rõ.

Nội dung: Bia ghi việc ông Nguyễn Đăng Vực cúng tiền xây lại gác chuông tại Phủ Vân Cát. Văn bia nhấn mạnh Vân Cát là nơi sinh Tiên Chúa (tức Mẫu Liễu Hạnh), mô tả ngôi đền nguy nga nhưng đã cũ nát, cần sửa chữa.

Ghi chú: Đây là một trong những bia sớm nhất, khẳng định nguồn gốc Phủ Dầy là nơi giáng sinh của Mẫu.

2.    Bia Nhị xã hội phụng sự bi ký .

Năm dựng: Năm Tự Đức thứ 10 (1857).

Người soạn: Không rõ.

Nội dung: Bia ghi việc hai xã Vân Cát và Thái Lai lập giao ước cùng nhau thờ phụng Mẫu Liễu Hạnh. Nội dung đề cập đến việc sửa chữa "lâu đài xiêu vẹo" tại nền nhà cũ nơi Mẫu sinh ra.

Ghi chú: Bia thể hiện sự hợp tác của các làng xã trong việc duy trì di tích.

3.    Bia Thánh Mẫu cố trạch linh từ bi ký .

Năm dựng: Năm Thành Thái Tân Sửu (1901).

Người soạn: Cao Xuân Dục, quan Hiệp biện Đại học sĩ, Phó Tổng tài Quốc sử quán.

Nội dung: Bia ghi chi tiết lịch sử trùng tu Phủ Vân Cát: khởi xây từ thời Cảnh Trị (1663-1671), mở rộng thời Cảnh Thịnh (1793-1801), sửa chữa năm Tự Đức Kỷ Mão (1879), và trùng tu lớn năm Thành Thái 12 (1900). Bia nhấn mạnh Phủ Vân Cát là "đền thiêng nền nhà cũ của Thánh Mẫu".

Ghi chú: Đây là bia quan trọng nhất, cung cấp thông tin chi tiết về kiến trúc thế kỷ 18.

4.    Bia Khải Định lục niên xuân .

Năm dựng: Năm Khải Định thứ 6 (1921).

Người soạn: Nguyễn Văn Tính, Đệ tam giáp Đồng Tiến sĩ, Đốc học Hải Phòng.

Nội dung: Bia ghi việc huyện Vụ Bản cúng ruộng để thờ phụng. Nội dung kể về lễ hội gậy hoa, bắt nguồn từ Thái phi Trần Thị Ngọc Đài thời thế kỷ 17, giao cho Phủ Tiên Hương quản lý từ thời Tự Đức, và được khôi phục sau 60 năm gián đoạn.

Ghi chú: Bia cung cấp thông tin về lễ hội truyền thống tại Phủ Dầy.

Văn bia tại Phủ Tiên Hương.

Phủ Tiên Hương, hay Phủ Chính, được xây dựng quy mô từ năm 1834 với 19 tòa, 81 gian, là trung tâm chính của quần thể.

1.    Bia hội thủy quân .

Năm dựng: Năm 1834.

Người soạn: Không rõ.

Nội dung: Bia ghi việc hội thủy quân cúng ruộng, tàn, tẩy, và sập đá để dựng Phủ Tiên Hương và xây các bậc đá dẫn vào phủ.

Ghi chú: Bia đánh dấu giai đoạn xây dựng Phủ Chính bên cạnh đền cũ.

2.    Hai bia cúng tiền .

Năm dựng: Năm 1838.

Người soạn: Không rõ.

Nội dung: Hai bia ghi việc cúng tiền để dựng Phủ Chính và xây các bậc đá.

Ghi chú: Bia khẳng định thời điểm hình thành Phủ Chính với quy mô lớn.

3.    Bia Ni Cẩn .

Năm dựng: Năm 1892.

Người soạn: Không rõ.

Nội dung: Bia ghi việc Ni Cẩn (thủ từ) cùng thiện tín cúng 3 mẫu 3 sào ruộng để tổ chức lễ hội. Bia xác nhận tên gọi "Phủ Chính" cho Phủ Tiên Hương.

Ghi chú: Đây là văn bia đầu tiên chính thức ghi tên "Phủ Chính".

4.    Bia Quan lại cúng ngân bi ký .

Năm dựng: Năm 1914.

Người soạn: Không rõ.

Nội dung: Bia ghi việc các quan lại và chức sắc cúng tiền để tiến hành trùng tu lớn Phủ Tiên Hương.

Ghi chú: Bia phản ánh quy mô công đức lớn của giới quan lại.

5.    Ba bia Tiên Hương Phủ Chính từ .

Năm dựng: Năm 1914.

Người soạn: Không rõ.

Nội dung: Ba bia ghi các tên gọi "Tiên Hương Phủ Chính từ" (Đền Chính Phủ Tiên Hương), "Tiên Hương Phủ từ tự điền bi ký" (Ruộng thờ Phủ Tiên Hương), và các tên "Phủ Chính", "Tiên từ".

Ghi chú: Các bia xác định tên gọi chính thức của Phủ Tiên Hương, sau khi xã An Thái đổi tên thành Tiên Hương.

6.    Bia trùng tu lớn .

Năm dựng: Năm Duy Tân thứ 9 (1915).

Người soạn: Đoàn Triển, Tổng đốc Nam Định - Thanh Oai.

Nội dung: Bia ghi việc trùng tu lớn giai đoạn 1912-1913, bao gồm 4 tòa nội phủ, bái đường, và lầu tả hữu. Phủ từ một đền nhỏ được mở rộng thành quy mô lớn.

Ghi chú: Bia quan trọng, phản ánh kiến trúc hiện đại của Phủ Tiên Hương.

Văn bia tại các di tích liên quan (Khải Thánh Từ, Lăng Mẫu).

1.    Bia Nam Thiên danh tích .

Năm dựng: Năm Thành Thái 17 (1905).

Người soạn: Không rõ.

Nội dung: Bia ghi Phủ Dầy là "Tiên Hương Vụ Bản danh tích trời Nam", nơi Mẫu giáng sinh, và hội tháng 3 thu hút đông đảo khách thập phương.

Ghi chú: Bia nằm tại Khải Thánh Từ, nơi thờ Thánh Tổ và Thánh Phụ của Mẫu.

2.    Bia Khải Thánh Từ bi ký .

Năm dựng: Năm Bảo Đại 13 (1938).

Người soạn/hưng công: Trần Vũ Thực (Đồng Quan).

Nội dung: Bia ghi việc cúng ruộng và đồ thờ cho Khải Thánh Từ.

Ghi chú: Bia liên quan đến việc duy trì thờ phụng tại Khải Thánh Từ.

3.    Bia thứ 3 tại Khải Thánh Từ .

Năm dựng: Năm Bảo Đại 13 (1938).

Người soạn/hưng công: Kỳ Ião Trần Ngọc Nghĩa.

Nội dung: Bia ghi lịch sử Khải Thánh Từ, ban đầu là An Thái Tiên từ của dòng họ Lê, mua đất năm Đồng Khánh 3 (1888), trùng tu năm Thành Thái 1 (1889), đúc tượng và chuông thời Khải Định.

Ghi chú: Bia cung cấp chi tiết về dòng họ và lịch sử di tích.

4.    Bia Lăng Mẫu .

Năm dựng: Năm 1938.

Người soạn/hưng công: Đào Chi Phổ Hóa Xuân Kỉnh.

Nội dung: Bia ghi việc xây lăng Mẫu, với nội dung được cho là do "Thánh Mẫu giáng bút" cảm ơn, có câu: "Xuân Kinh Phổ Hóa đàn con...".

Ghi chú: Bia không phải do vua Bảo Đại xây, trái với một số hiểu lầm.

Ý nghĩa lịch sử và đặc điểm chung.

• Nguồn gốc: Các văn bia bắt đầu từ thời Cảnh Trị (1663), gắn với truyền thuyết Mẫu Liễu Hạnh giáng sinh tại Vân Cát (cố trạch), sau phát triển Phủ Tiên Hương thành Phủ Chính.
• Chủ đề: Khoảng 90 phần trăm văn bia ghi công đức (cúng ruộng, tiền bạc, đồ thờ); 10 phần trăm ghi lịch sử trùng tu và lễ hội (như hội gậy, kéo chữ).
• Chữ viết: Chủ yếu bằng chữ Hán hoặc Nôm, trong đó có bia ghi tên "Dày苔" (Phủ Dầy).
• Giá trị: Các bia là Di vật Quốc gia, cùng với 31 sắc phong từ năm 1688-1924, minh chứng cho tín ngưỡng Đạo Mẫu hòa quyện với Nho giáo.
• Bảo tồn: Một số bia đã thất lạc, nhưng gần đây phát hiện thêm bia Huyển Trí Lễ tại Vân Cát.

Kết luận.

Các văn bia tại Phủ Tiên Hương và quần thể Phủ Dầy là nguồn tư liệu lịch sử quan trọng, phản ánh quá trình hình thành, phát triển, và trùng tu di tích từ thế kỷ 17 đến 20. Chúng không chỉ ghi lại công đức của người dân, quan lại, mà còn lưu giữ thông tin về kiến trúc, lễ hội, và tín ngưỡng thờ Mẫu. Nếu bạn cần thêm thông tin về nội dung cụ thể của một bia, hình ảnh, hoặc tư liệu gốc, tôi có thể hỗ trợ tra cứu hoặc phân tích sâu hơn. Nguồn tham khảo chính bao gồm tư liệu Hán Nôm và báo cáo của Ban Quản lý Di tích Nam Định.

 Tình trạng bảo tồn: Các văn bia tại Phủ Tiên Hương và Lăng Mẫu được bảo quản tốt, trong khi văn bia tại Phủ Vân Cát và một số di tích phụ cần trùng tu khẩn cấp. Ông Vũ Quang Trung (Phó phòng Văn hóa huyện Vụ Bản, phỏng vấn 10/2024) cho biết: “Chúng tôi đang phối hợp với Bảo tàng Nam Định để số hóa văn bia, đảm bảo lưu giữ thông tin lịch sử trước khi chúng bị hư hại.”

SẮC PHONG TẠI PHỦ DẦY: CHỨNG TÍCH THẦN VỊ.

Sắc phong là văn bản chính thức của triều đình phong kiến, tôn vinh Thánh Mẫu Liễu Hạnh và các di tích thờ bà, khẳng định vị thế tối linh trong hệ thống thần linh Việt Nam. Tại Phủ Dầy, sắc phong chủ yếu được lưu giữ tại Phủ Tiên Hương, Phủ Vân Cát, Phủ Nội (nhà thờ tổ họ Trần Lê), và một số tại Phủ Bóng.

1.    Sắc phong tại Phủ Tiên Hương.

Số lượng và niên đại: Phủ Tiên Hương lưu giữ khoảng 10 sắc phong gốc, bao gồm:

Sắc phong năm 1887 (Đồng Khánh thứ 2): Tôn vinh Phủ Tiên Hương là “dinh cơ của Liễu Hạnh Công Chúa”, phong Thánh Mẫu là “Mẫu Nghi Thiên Hạ, Chế Thắng Bảo Hòa Diệu Đại Vương”. Đây là sắc phong quan trọng nhất, khẳng định vai trò “Phủ Chính”.

Sắc phong thời Gia Long (1802–1820): Tôn vinh Thánh Mẫu là “Chế Thắng Bảo Hòa Diệu Đại Vương”, nhấn mạnh công lao phù hộ quốc gia, cứu dân.

Sắc phong thời Lê: Bao gồm các sắc phong từ thời Lê Huyền Tôn (“Hộ Quốc Bình Nhung Chế Thắng Bảo Hòa Diệu Đại Vương”) và Lê Thần Tôn (“Thượng Thượng Đẳng Tối Linh Vi Bách Thần Chi Thủ”). Một số bản gốc thất lạc, chỉ còn bản sao chép từ thời Nguyễn.

Tình trạng: Các sắc phong được bảo quản trong hộp gỗ sơn son thếp vàng tại hậu cung, nhưng một số bản sao chép có dấu hiệu xuống cấp. Ban quản lý đang số hóa để bảo tồn.

Ý nghĩa: Sắc phong tại Phủ Tiên Hương là bằng chứng lịch sử rõ ràng, củng cố vị thế “Phủ Chính” và vai trò tối linh của Thánh Mẫu.

2.    Sắc phong tại Phủ Nội (Nhà thờ tổ họ Trần Lê).

Nguồn gốc: Phủ Nội, tại xã Kim Thái, là nơi dòng họ Trần Lê – gia tộc của Thánh Mẫu lần giáng sinh thứ hai (Lê Giáng Tiên, con ông Lê Thái Công và bà Trần Thị Phúc) – lưu giữ các sắc phong quý giá. Gia phả họ Trần Lê ghi rõ Thánh Mẫu là “Đệ Nhị Ngọc Nữ Quỳnh cung” và “Đế Thích Thiên đình Liễu Hạnh công chúa”.

Số lượng và niên đại: Phủ Nội lưu giữ khoảng 12 sắc phong gốc, bao gồm:

Cảnh Hưng (1741, 1743): Phong Thánh Mẫu là “Thượng Đẳng Tối Linh Tôn Thần”.

Chiêu Thống (1787, 1788): Tôn vinh công đức cứu dân qua lũ lụt, bệnh tật.

Minh Mệnh (1830), Tự Đức (1850), Khải Định (1917, 1924): Khẳng định vai trò Thánh Mẫu trong tín ngưỡng dân gian và triều đình.

Sắc phong từ TP. Hồ Chí Minh. Theo ghi nhận từ video Hé Mở Cửa Huyền Môn, con cháu họ Trần Lê tại TP. Hồ Chí Minh đã hồi chuyển một số sắc phong gốc về Phủ Nội trong những năm gần đây (khoảng 2015–2020). Các sắc phong này, được lưu giữ qua nhiều thế hệ tại miền Nam, bao gồm các bản từ thời Tự Đức và Khải Định, ghi rõ tước vị “Mã Hoàng Công Chúa” và “Thượng Đẳng Tối Linh Tôn Thần”. Việc hồi chuyển này, được thực hiện bởi các hậu duệ họ Trần Lê (như ông Trần Văn Hùng, phỏng vấn 8/2024), thể hiện sự trân trọng di sản gia tộc và đóng góp lớn cho kho tư liệu Phủ Dầy. Các sắc phong này hiện được bảo quản tại Phủ Nội, bên cạnh gia phả họ Trần Lê, khẳng định nguồn gốc tôn quý của Thánh Mẫu.

Ý nghĩa: Sắc phong tại Phủ Nội là minh chứng trực tiếp về mối liên hệ gia tộc giữa Thánh Mẫu và dòng họ Trần Lê, củng cố vai trò Phủ Tiên Hương và Phủ Nội trong quần thể.

3.    Sắc phong tại Phủ Vân Cát.

Số lượng và niên đại: Phủ Vân Cát tuyên bố lưu giữ 19 sắc phong, nhưng theo xác minh của Bùi Văn Tam (2020) và ghi chép điền dã (10/2024), chỉ có 1 sắc phong gốc từ năm 1887 (Đồng Khánh), tương tự Phủ Tiên Hương, tôn vinh Thánh Mẫu là “Mẫu Nghi Thiên Hạ”. 18 sắc phong còn lại bị nghi là giả mạo hoặc sao chép, với nội dung không khớp với văn bản Hán-Nôm cổ, thiếu dấu triện triều đình hoặc niên đại không rõ ràng.

Vấn đề sắc phong giả: Theo video Âm Trạch và Những Hành Trình, một số cá nhân tại Phủ Vân Cát từng cố ý làm giả sắc phong trong giai đoạn 1980–2000 để khẳng định vị thế “Phủ Chính” trong tranh chấp với Phủ Tiên Hương. Các sắc phong giả này sử dụng kỹ thuật in ấn hiện đại, giấy chất lượng kém, chữ viết thiếu chuẩn mực Hán-Nôm, và nội dung không thống nhất với các tư liệu tại Phủ Nội và Phủ Tiên Hương. Chính quyền địa phương và Sở Văn hóa Thể thao và Du lịch Nam Định đã can thiệp (2021–2024), yêu cầu gỡ các biển “Phủ Chính” tại Phủ Vân Cát và xác minh tính xác thực của sắc phong. Ông Vũ Quang Trung (phỏng vấn 10/2024) cho biết: “Sắc phong giả tại Phủ Vân Cát gây hiểu lầm về lịch sử, làm tổn hại giá trị văn hóa Phủ Dầy. Chúng tôi đang làm việc để loại bỏ các tư liệu không chính thống.”

Ý nghĩa: Sắc phong gốc tại Phủ Vân Cát khẳng định vai trò “đền Trình”, nhưng các sắc phong giả làm dấy lên tranh cãi, ảnh hưởng đến tính thanh tịnh của di tích.

4.    Sắc phong tại Phủ Bóng và các di tích khác.

Phủ Bóng: Lưu giữ khoảng 5 sắc phong, chủ yếu từ thời Nguyễn (1901, 1927), ghi nhận công đức gia tộc Trần Vũ và phong Thánh Mẫu là “Mã Hoàng Công Chúa, Thượng Đẳng Tối Linh Tôn Thần”. Các sắc phong này tập trung vào vai trò hiển linh của Thánh Mẫu tại Phủ Bóng.

Đền Dâu, Đền Cô Chín, Đền Cậu Bé: Có một số sắc phong sao chép từ thời Nguyễn, không còn bản gốc, chủ yếu ghi công đức nhân dân và thủ nhang.

Tình trạng: Các sắc phong tại Phủ Bóng được bảo quản tốt, nhưng tại các di tích nhỏ, nhiều bản sao chép đã xuống cấp, cần số hóa khẩn cấp.

Ý nghĩa của văn bia và sắc phong: Các văn bia và sắc phong tại Phủ Dầy không chỉ là bằng chứng lịch sử mà còn là biểu tượng của sự giao thoa giữa tín ngưỡng dân gian và quyền lực triều đình. Văn bia ghi lại hành trình xây dựng, trùng tu, và niềm tin của nhân dân vào Thánh Mẫu, trong khi sắc phong thể hiện sự công nhận chính thức của nhà nước phong kiến đối với vị thần nữ tối linh. Đặc biệt, các sắc phong thời Lê và Nguyễn cho thấy Thánh Mẫu Liễu Hạnh được tôn vinh với những tước vị cao quý hiếm có, khẳng định bà là “Vi Bách Thần Chi Thủ” (đứng đầu các thần). Theo cụ Nguyễn Thị Lan (78 tuổi, phỏng vấn tháng 3/2023), “Sắc phong và văn bia là lời nhắc nhở con cháu về công đức của Mẫu, là linh hồn của Phủ Dầy.”

Tuy nhiên, một số văn bia và sắc phong hiện đang xuống cấp do thời gian và điều kiện bảo quản. Trong chuyến điền dã tháng 10/2024, Điện Bà Tây Ninh ghi nhận rằng Ban quản lý di tích Phủ Dầy đang phối hợp với Bảo tàng Nam Định để số hóa và bảo tồn các hiện vật này. Ông Vũ Quang Trung (Phó phòng Văn hóa huyện Vụ Bản, phỏng vấn tháng 10/2024) cho biết: “Chúng tôi đang lập kế hoạch trùng tu các văn bia và lưu trữ bản sao sắc phong để bảo vệ di sản, đồng thời công khai minh bạch các tư liệu lịch sử nhằm làm rõ vai trò của từng di tích trong quần thể.”

Vì bài này quá dài nên Điện bà Tây ninh chia làm 2 bài. Xin các bạn theo dõi tiếp BÀI 7.2. Cảm ơn các bạn đã kiên trì theo dõi. Thân ái. Điện bà Tây ninh.