LOẠI BÀI TƯ LIỆU ĐIỀN DÃ VỀ HÀNH TRÌNH ĐÔNG BẮC. BÀI 2: Các cung đường và đèo chính ở Cao Bằng – Tập trung vào Đèo Khau Cốc Chà (Đèo Mẻ Pia) và Đèo Mã Phục.

LOẠI BÀI TƯ LIỆU ĐIỀN DÃ VỀ HÀNH TRÌNH ĐÔNG BẮC.

BÀI 2: Các cung đường và đèo chính ở Cao Bằng – Tập trung vào Đèo Khau Cốc Chà (Đèo Mẻ Pia) và Đèo Mã Phục.

Đã nhiều lần đi điền dã, Điện bà Tây Ninh như có duyên nợ với Hành trình Đông Bắc - Non nước Cao Bằng. Những tư liệu trong các chuyến điền dã vài chục năm qua vẫn cất kỹ trong ổ đĩa cứng. Nay nhân lúc nông nhàn mới lấy ra hầu chuyện các bạn.

BÀI 2: Các cung đường và đèo chính ở Cao Bằng – Tập trung vào Đèo Khau Cốc Chà (Đèo Mẻ Pia) và Đèo Mã Phục.

Cung đường Đông Bắc: Hành trình khám phá di sản địa chất và văn hóa qua các đèo ở Cao Bằng.

Mở đầu: Cao Bằng - Vùng đất của những đỉnh đèo huyền thoại và di sản địa chất

Cao Bằng, vùng đất biên cương phía Đông Bắc của Việt Nam, nổi bật với địa hình núi non hiểm trở, hùng vĩ. Nơi đây không chỉ là phên dậu vững chãi của Tổ quốc mà còn là một kho tàng lịch sử, văn hóa và địa chất vô giá. Những cung đường đèo tại Cao Bằng không đơn thuần là các tuyến giao thông, mà còn là những chứng nhân thầm lặng của quá trình kiến tạo vỏ Trái Đất kéo dài hàng triệu năm, những chiến công oanh liệt của dân tộc và sự phát triển của các cộng đồng dân cư bản địa.

Bài viết này là phần tiếp theo trong loạt bài tư liệu điền dã của Điện bà Tây Ninh, được biên soạn nhằm cung cấp một cái nhìn toàn diện, sâu sắc và chuyên sâu về hai cung đường đèo chính tại Cao Bằng: Khau Cốc Chà (Đèo Mẻ Pia) và Mã Phục. Bằng cách phân tích và kết nối các giá trị địa chất, sinh học, lịch sử, văn hóa và kinh tế, báo cáo này hướng tới việc phác họa một bức tranh đa chiều về vùng đất biên cương này. Nội dung dưới đây được xây dựng như một công trình nghiên cứu học thuật, với các luận điểm rõ ràng, dẫn chứng đầy đủ và phân tích có hệ thống, phù hợp với độc giả chuyên môn cũng như những người yêu thích khám phá và nghiên cứu. Báo cáo này không chỉ thể hiện sự giàu có về di sản của Cao Bằng mà còn phân tích tiềm năng và những thách thức trong việc phát triển bền vững, biến các giá trị di sản thành động lực phát triển kinh tế - xã hội.

Báo cáo được xây dựng dựa trên sự kết hợp hài hòa giữa các tư liệu điền dã cá nhân, các nguồn nghiên cứu chuyên sâu từ các trang web du lịch và địa chất Việt Nam, báo cáo từ UNESCO về Công viên Địa chất Toàn cầu Non nước Cao Bằng, cũng như các bài đăng trên X (trước đây là Twitter) từ du khách và chuyên gia, nhằm đảm bảo tính khách quan và khoa học của nội dung. Các con đèo khác sẽ được phân tích chi tiết trong các bài viết tiếp theo của loạt bài này.

Cao Bằng, với diện tích khoảng 6.700 km vuông, nằm ở tọa độ 22 độ 21' đến 23 độ 23' vĩ độ Bắc và 105 độ 21' đến 106 độ 45' kinh độ Đông, là một tỉnh miền núi với địa hình chủ yếu là núi cao và cao nguyên karst. Theo các nghiên cứu địa chất từ UNESCO, vùng Non nước Cao Bằng ghi nhận hơn 130 điểm di sản địa chất quốc tế, bao gồm các hóa thạch cổ sinh từ kỷ Paleozoic (khoảng 500 triệu năm trước), các hang động karst khổng lồ và các cấu tạo đá vôi độc đáo. Sinh học tại đây cũng phong phú, với hệ sinh thái rừng nhiệt đới, rừng á nhiệt đới và các khu bảo tồn như Vườn Quốc gia Phja Oắc - Phja Đén, nơi bảo vệ hơn 500 loài thực vật và 200 loài động vật, trong đó có nhiều loài nằm trong Sách Đỏ Việt Nam như voọc mũi hếch và báo lửa.

Hệ thống cung đường đèo ở Cao Bằng là kết quả của quá trình kiến tạo địa chất, nơi các dãy núi bị xói mòn bởi sông ngòi và hoạt động kiến tạo, tạo nên những con đường uốn lượn hiểm trở nhưng ngoạn mục. Những con đèo này không chỉ kết nối Cao Bằng với các tỉnh lân cận như Bắc Kạn, Lạng Sơn, Hà Giang mà còn là tuyến huyết mạch biên giới Việt - Trung. Chúng mang giá trị du lịch cao, thu hút hàng nghìn du khách mỗi năm, đặc biệt là những người yêu thích phượt và khám phá thiên nhiên. Theo thống kê từ Sở Du lịch Cao Bằng, năm 2024, lượng khách đến các điểm đèo tăng 20 phần trăm so với năm trước, góp phần vào doanh thu du lịch đạt hơn 1.500 tỷ đồng.

Trong bối cảnh toàn cầu hóa và du lịch xanh ngày càng được ưu tiên, Cao Bằng đang đứng trước cơ hội lớn để kết nối với các công viên địa chất khác trong khu vực Đông Bắc, như Cao nguyên đá Đồng Văn ở Hà Giang, tạo thành một tuyến du lịch xuyên biên giới. Tuy nhiên, việc khai thác cần được cân bằng với bảo tồn, đảm bảo rằng các cộng đồng địa phương – những người giữ gìn di sản – được hưởng lợi công bằng. Qua báo cáo này, chúng ta sẽ khám phá hành trình qua hai con đèo chính, không chỉ là hành trình địa lý mà còn là hành trình qua thời gian và không gian văn hóa. Bài viết sẽ tập trung chi tiết vào Đèo Khau Cốc Chà và Đèo Mã Phục, với các phân tích sâu dựa trên dữ liệu thực tế từ các nguồn đáng tin cậy.

Chương 1: Tổng quan về các cung đường đèo tại Cao Bằng và vai trò của chúng trong bối cảnh Công viên Địa chất Toàn cầu UNESCO Non nước Cao Bằng.

Cao Bằng được mệnh danh là “xứ sở đèo” với vô vàn cung đường hiểm trở, ngoạn mục. Mỗi con đèo mang một vẻ đẹp riêng, một câu chuyện riêng, và tất cả cùng hợp thành một bức tranh tổng thể đa sắc thái. Trong báo cáo này, chúng ta sẽ tập trung vào hai con đèo nổi bật: Khau Cốc Chà (hay còn gọi là Mẻ Pia) và Mã Phục, hai biểu tượng của sự chinh phục thiên nhiên và di sản địa chất tại vùng đất biên cương.

Công viên Địa chất Toàn cầu UNESCO Non nước Cao Bằng, được công nhận năm 2018, bao quát diện tích hơn 3.000 km², là minh chứng sống cho lịch sử Trái Đất kéo dài hơn 500 triệu năm. Các con đèo như Khau Cốc Chà và Mã Phục nằm trong công viên này, góp phần vào giá trị toàn cầu với các hiện tượng địa chất hiếm gặp như đá bazan cầu gối và hệ thống karst. Theo báo cáo UNESCO, công viên này không chỉ có giá trị địa chất mà còn sinh học, với hơn 1.300 loài thực vật và hàng trăm loài động vật.

Các cung đường đèo ở Cao Bằng là kết quả của hoạt động kiến tạo từ kỷ Trias (khoảng 250 triệu năm trước), khi các mảng kiến tạo va chạm, tạo nên dãy núi karst. Sinh học tại đây chịu ảnh hưởng từ khí hậu cận nhiệt đới, với lượng mưa trung bình 1.500-2.000 mm/năm, hỗ trợ đa dạng loài như khỉ vàng và lan hài. Địa hình hiểm trở cũng đặt ra thách thức cho giao thông và phát triển kinh tế, đòi hỏi đầu tư hạ tầng bền vững.

Hai con đèo chúng ta nghiên cứu tạo thành mạng lưới liên kết, hình thành các tuyến du lịch như tuyến "Trải nghiệm Phía Đông" từ Thành phố Cao Bằng qua Mã Phục đến Thác Bản Giốc, hoặc tuyến "Tây Bắc" từ Bảo Lạc qua Khau Cốc Chà kết nối Hà Giang. Chúng không chỉ là thách thức cho du khách mà còn là cơ hội để khám phá sự đa dạng sinh thái, từ rừng nhiệt đới đến các loài thực vật đặc hữu như cây thông Cao Bằng.

Phân tích sâu hơn, địa hình đèo dốc ở Cao Bằng là kết quả của quá trình xói mòn và nâng cao địa chất. Theo các nghiên cứu từ Viện Địa chất Việt Nam, khu vực này có các lớp đá vôi từ kỷ Permi (260 triệu năm trước), tạo nên các tầng dốc và khúc cua tay áo đặc trưng. Sinh học phong phú với hệ thực vật bao gồm rừng lá rộng thường xanh và rừng hỗn giao, nơi cư trú của các loài như gấu ngựa và hổ đông dương (dù hiếm). Khí hậu thay đổi theo mùa, với mùa khô từ tháng 11 đến tháng 4 lý tưởng cho du lịch, và mùa mưa từ tháng 5 đến tháng 10 mang lại thách thức sạt lở.

Trong lịch sử, các con đèo này là tuyến đường chiến lược. Trong kháng chiến chống Pháp, Cao Bằng là căn cứ địa cách mạng, với các đèo như Mã Phục là "tử huyệt" cho vận chuyển bí mật. Sau Chiến dịch Biên giới 1950, chúng trở thành đầu mối giao lưu với các nước xã hội chủ nghĩa.

Văn hóa tại đây đa dạng với các dân tộc Tày, Nùng, Dao, với các lễ hội như chợ tình Phong Lưu và hát Then. Kinh tế gắn với du lịch, với lượng khách tăng nhờ hạ tầng cải thiện. Tuy nhiên, thách thức như biến đổi khí hậu và đô thị hóa đòi hỏi phát triển bền vững.

Chương 2: Đèo Khau Cốc Chà (Đèo Mẻ Pia) - Biểu tượng của sự chuyển mình và chinh phục.

Đèo Khau Cốc Chà, còn được biết đến với tên gọi đèo Mẻ Pia, nằm trên Quốc lộ 4A thuộc địa phận xã Xuân Trường, huyện Bảo Lạc, tỉnh Cao Bằng, một khu vực giáp với biên giới Việt - Trung. Điểm đặc trưng và ấn tượng nhất của con đèo này chính là cấu trúc độc đáo với 14 tầng dốc, tạo nên 14 khúc cua tay áo liên tiếp trên một cung đường dài khoảng 2,5km. Khi nhìn từ trên đỉnh núi Pác Thốc đối diện, con đèo uốn lượn như một "dải lụa mềm mại" hoặc một "con trăn khổng lồ" vắt ngang qua sườn núi, tạo nên một cảnh quan vô cùng hùng vĩ và ngoạn mục.

2.1. Lịch sử hình thành và quá trình phát triển.

Lịch sử của đèo Khau Cốc Chà gắn liền với sự phát triển của hạ tầng giao thông và quá trình chinh phục tự nhiên của con người. Theo lời kể của người dân địa phương và các nguồn tư liệu, con đèo có từ thời Pháp thuộc. Tuy nhiên, trước năm 2009, nó chỉ là một con đường mòn nhỏ hẹp, dốc đứng và vô cùng hiểm trở, được gọi là Mẻ Pia. Bề ngang của con đường chỉ khoảng 40cm, chỉ đủ cho người đi bộ hoặc cưỡi ngựa qua lại, khiến cho việc di chuyển giữa xã Xuân Trường và trung tâm huyện Bảo Lạc gặp rất nhiều khó khăn, thậm chí có thể mất đến một giờ đồng hồ để vượt qua đoạn đường dốc chỉ dài vài kilômét.

Từ năm 2009 đến 2011, tỉnh Cao Bằng đã đầu tư cải tạo, mở rộng và rải nhựa tuyến đường này. Bề rộng mặt đường được nâng lên 5m, và các khúc "cua tay áo" được xẻ sâu hơn vào vách đá để đảm bảo an toàn cho các phương tiện giao thông. Sự nâng cấp này đã biến một con đường dân sinh nhỏ bé, hoang sơ thành một con đèo hùng vĩ, thách thức nhưng cũng đầy hấp dẫn đối với du khách. Sau quá trình này, con đường mòn Mẻ Pia mang một tên mới, Khau Cốc Chà, lấy từ tiếng Tày. Trong đó, "Khau" có nghĩa là đèo, còn "Cốc Chà" là tên của một bản Tày nằm trên đỉnh đèo, cũng là tên một loại cây mọc rất nhiều ở khu vực này. Sự thay đổi về tên gọi không chỉ đánh dấu sự phát triển về hạ tầng mà còn thể hiện sự gắn bó mật thiết giữa văn hóa bản địa và cảnh quan thiên nhiên.

Quá trình hình thành địa chất của đèo Khau Cốc Chà bắt nguồn từ các hoạt động kiến tạo địa mạo trong kỷ Paleogen (khoảng 66-23 triệu năm trước), khi các mảng lục địa va chạm tạo nên hệ thống núi đá vôi karst đặc trưng của vùng Đông Bắc Việt Nam. Theo các nghiên cứu từ Viện Địa chất và Khoáng sản Việt Nam, khu vực Bảo Lạc có lớp đá vôi bị xói mòn mạnh bởi nước mưa axit, tạo nên các tầng dốc và vách đá dựng đứng. Đèo nằm ở độ cao khoảng 1.200m so với mực nước biển, với độ dốc trung bình 15-20 phần trăm, và các khúc cua tay áo được hình thành do quá trình uốn nếp địa chất.

Trong lịch sử, đèo Mẻ Pia từng là con đường mòn dùng cho thương mại biên giới và di chuyển của các dân tộc thiểu số. Thời kỳ kháng chiến chống Pháp, nó là tuyến đường bí mật cho vận chuyển lương thực và vũ khí, dù hiểm trở. Sau năm 1954, đèo được sử dụng cho phát triển kinh tế biên giới, nhưng chỉ đến năm 2009 mới được đầu tư lớn với kinh phí khoảng 39 tỷ đồng, bao gồm rải nhựa và xây dựng lan can an toàn. Sự cải tạo này không chỉ cải thiện giao thông mà còn mở ra tiềm năng du lịch, biến Bảo Lạc từ một huyện nghèo thành điểm đến hấp dẫn. Theo dữ liệu từ UBND huyện Bảo Lạc, sau cải tạo, lưu lượng phương tiện tăng 30%, và du khách tăng gấp đôi hàng năm.

Phát triển gần đây bao gồm xây dựng điểm ngắm cảnh tại Pác Thốc, với đường trekking được bê tông hóa bởi cộng đồng địa phương. Năm 2023, tỉnh Cao Bằng đã đầu tư thêm để kết nối đèo với Công viên Địa chất Non nước Cao Bằng, tạo tuyến du lịch liên vùng với Hà Giang. Các dự án bảo tồn địa chất cũng được triển khai, nhằm bảo vệ các lớp đá cổ và hệ sinh thái rừng.

Lịch sử đèo còn gắn với các câu chuyện dân gian của người Tày, như truyền thuyết về "con trăn khổng lồ" bảo vệ núi rừng, tượng trưng cho sự uốn lượn của đèo. Trong thời kỳ thuộc địa, người Pháp đã sử dụng đường mòn này cho khai thác khoáng sản, nhưng chỉ đến thời kỳ độc lập mới được phát triển đầy đủ.

2.2. Vẻ đẹp kỳ vĩ và trải nghiệm độc đáo.

Đèo Khau Cốc Chà thu hút du khách bởi vẻ đẹp hoang sơ, hùng vĩ và những trải nghiệm mạo hiểm mà nó mang lại.

Chinh phục và khám phá: Đèo Khau Cốc Chà không nằm trong "Tứ đại đỉnh đèo" của Việt Nam nhưng lại được mệnh danh là một trong những cung đường "đáng sợ nhất Việt Nam" bởi độ dốc lớn và nhiều khúc cua liên tiếp. Việc lái xe vượt đèo là một thử thách thực sự, đòi hỏi người lái phải có kinh nghiệm và sự cẩn thận. Tuy nhiên, chính sự hiểm trở này lại trở thành điểm đến yêu thích của những tín đồ xê dịch và những người yêu thích chinh phục thiên nhiên.

Điểm vọng cảnh Pác Thốc: Để chiêm ngưỡng toàn cảnh vẻ đẹp của đèo Khau Cốc Chà, du khách phải trekking một quãng đường khoảng 15-40 phút lên đỉnh núi Pác Thốc đối diện. Từ đây, toàn bộ 14 tầng dốc hiện ra ngoạn mục, uốn lượn như một dải lụa trắng vắt qua sườn núi xanh thẳm. Khung cảnh ấy đã khiến nhiều người ví von đây là “đường lên đỉnh trời” hay “cổng trời Bảo Lạc”.

Thiên nhiên và khí hậu: Khau Cốc Chà mang vẻ đẹp đặc trưng của núi rừng Đông Bắc. Đến đây vào mùa thu, du khách sẽ được chiêm ngưỡng những cánh đồng lúa chín vàng dưới thung lũng Đồng Mu. Vào cuối xuân, tháng 3, những triền đồi hoa lê bung nở sắc trắng tinh khôi, tạo nên một khung cảnh nên thơ và lãng mạn. Không khí trong lành, mát mẻ, đặc biệt là vào sáng sớm và hoàng hôn, cùng với vẻ đẹp hoang sơ của cây cối và hoa dại ven đường, khiến mọi mệt mỏi của hành trình đều tan biến.

Hệ sinh thái quanh đèo phong phú với rừng nguyên sinh, nơi cư trú của các loài như khỉ mặt đỏ và chim họa mi. Khí hậu cận nhiệt đới, với nhiệt độ trung bình 15-20°C, lý tưởng cho trekking. Mùa mưa (tháng 5-10) mang sương mù dày đặc, tạo cảnh "săn mây" độc đáo, nhưng cũng tăng nguy cơ sạt lở. Theo các bài đăng trên X, du khách thường mô tả đèo như "con rồng uốn lượn" hoặc "thiên đường phượt thủ".

Trải nghiệm độc đáo bao gồm trekking lên Pác Thốc, nơi vợ chồng ông Nông Văn Ngoan đã mở đường và quán nước, biến nó thành "trung tâm thông tin du lịch miễn phí". Du khách có thể cắm trại qua đêm, ngắm sao và nghe kể chuyện dân gian. Mùa hoa lê (tháng 2-3) và lúa chín (tháng 9-10) là thời điểm lý tưởng, với các festival địa phương thu hút hàng ngàn người.

Phân tích chi tiết, vẻ đẹp của đèo nằm ở sự kết hợp giữa địa hình karst và hệ thực vật đa dạng. Các tầng dốc được hình thành từ xói mòn đá vôi, tạo nên các vách đá cao hàng trăm mét. Sinh thái học, đèo là háng lang sinh học kết nối rừng quốc gia Phja Oắc, với hơn 300 loài thực vật, bao gồm cây cốc chà đặc trưng. Khí hậu thay đổi theo độ cao, từ ấm áp dưới chân đến mát mẻ trên đỉnh, hỗ trợ đa dạng loài.

Trải nghiệm mạo hiểm bao gồm lái xe qua 14 khúc cua, với độ dốc lên đến 25 phần trăm, đòi hỏi kỹ năng cao. Theo các post trên X, nhiều phượt thủ chia sẻ cảm giác "tim đập thình thịch" nhưng "đáng giá". Trekking Pác Thốc dài 1km, với độ dốc 30 phần trăm, mang lại tầm nhìn 360 độ, nơi du khách có thể thấy biên giới Việt-Trung.

Mùa xuân, hoa lê nở trắng xóa, kết hợp với sương mù, tạo cảnh "tiên cảnh". Mùa thu, lúa vàng dưới thung lũng Đồng Mu, với sông Quây Sơn uốn lượn, mang vẻ đẹp thơ mộng. Hoàng hôn, mặt trời lặn sau núi, nhuộm đỏ đèo, là thời điểm lý tưởng chụp ảnh.

Du khách như HuyenMi trên X mô tả: "Cùng chiêm ngưỡng vẻ đẹp vừa hùng vĩ vừa hoang sơ, và thưởng thức tiếng sáo của cô gái Ngô Châu Anh xinh đẹp".  Các trải nghiệm này không chỉ mang giá trị thẩm mỹ mà còn giáo dục, giúp hiểu về địa chất và văn hóa địa phương.

Để mở rộng, chúng ta có thể phân tích các yếu tố địa lý: đèo nằm trên tọa độ khoảng 22 độ 50' vĩ độ Bắc, 105° độ 30' kinh độ Đông, với địa hình thuộc dãy núi Pác Thốc, cao 1.500m. Quá trình hình thành liên quan đến nâng cao địa mạo Eocene, tạo hệ thống khe rãnh. Sinh thái, rừng che phủ 70%, với loài thực vật như rhododendron và oak, hỗ trợ đa dạng động vật như sóc bay và chim cú.

Khí hậu, nhiệt độ trung bình 18 độ C, lượng mưa 1.800mm/năm, tạo sương mù thường xuyên, lý tưởng cho "săn mây". Trải nghiệm trekking bao gồm các tuyến đường phụ đến bản Cốc Chà, nơi du khách có thể quan sát đời sống người Tày.

Trong bối cảnh biến đổi khí hậu, vẻ đẹp của đèo đang bị đe dọa bởi sạt lở tăng, đòi hỏi bảo tồn. Tuy nhiên, với tiềm năng du lịch, đèo có thể trở thành biểu tượng của Cao Bằng, thu hút du khách quốc tế.

2.3. Vai trò kinh tế, văn hóa và du lịch bền vững.

Sự phát triển của đèo Khau Cốc Chà đã góp phần quan trọng trong việc thúc đẩy kinh tế và du lịch địa phương. Trước kia, du khách đi từ đèo Mã Pì Lèng đến đèo Khau Cốc Chà theo quốc lộ 4C, quốc lộ 4C với chiều dài khoảng 80km, du khách sẽ được trải nghiệm, ôm...  Sau cải tạo, đèo thu hút du lịch bụi, biến Bảo Lạc thành điểm dừng chân. Sự phát triển này cho thấy một mối liên hệ trực tiếp giữa việc đầu tư cơ sở hạ tầng và sự thúc đẩy kinh tế địa phương. Việc nâng cấp con đường đã tạo ra một sản phẩm du lịch mới, từ đó hình thành một chuỗi giá trị du lịch, bao gồm các dịch vụ lưu trú như homestay tại thung lũng Xuân Trường và các quán ăn phục vụ du khách.

Câu chuyện của Khau Cốc Chà còn minh chứng cho vai trò quan trọng của cộng đồng trong phát triển du lịch bền vững. Sự nổi tiếng của đèo không chỉ đến từ chính vẻ đẹp của nó mà còn từ sự chủ động của người dân địa phương. Cụ thể, vợ chồng ông Nông Văn Ngoan, nhờ kinh nghiệm chăn dê, đã tìm ra lối mòn lên đỉnh núi Pác Thốc, nơi có thể ngắm toàn cảnh con đèo. Họ tự nguyện phát quang, trải bê tông một khu vực nhỏ, và biến quán nước của mình thành một "trung tâm thông tin du lịch miễn phí". Hành động này đã giúp đèo Khau Cốc Chà được biết đến rộng rãi hơn, tạo ra một mô hình du lịch cộng đồng hiệu quả, nơi người dân không chỉ hưởng lợi về kinh tế mà còn là chủ thể định hình và quảng bá sản phẩm du lịch của chính mình.

Ngoài ra, đèo Khau Cốc Chà nằm trên cung đường tuyến du lịch số 5, kết nối Công viên Địa chất Non nước Cao Bằng với Công viên Địa chất Toàn cầu Cao nguyên đá Đồng Văn (Hà Giang). Sự liên kết này tạo ra một "tuyến du lịch xuyên công viên địa chất" quy mô lớn, biến Cao Bằng không chỉ là một điểm đến riêng lẻ mà là một phần không thể thiếu trong lộ trình khám phá Đông Bắc.

Huyện Bảo Lạc là nơi sinh sống của 7 dân tộc anh em, gồm Tày, Nùng, Mông, Dao, Sán Chỉ, Lô Lô và Kinh, tạo nên một bức tranh văn hóa đa dạng, phong phú. Các điệu hát Then, đàn Tính của người Tày, Nùng chiếm vị trí quan trọng trong đời sống tâm linh, văn hóa của đồng bào và thường được biểu diễn trong các dịp lễ, tết. Một trong những nét văn hóa độc đáo nhất của Bảo Lạc là chợ tình Phong lưu, diễn ra vào ngày 30/3 và 15/8 âm lịch hàng năm. Đây không chỉ là nơi mua bán mà còn là không gian để các chàng trai, cô gái giao lưu, tìm hiểu và hẹn ước, thể hiện nét văn hóa nhân văn cao đẹp của đồng bào.

Ẩm thực Bảo Lạc cũng rất đặc trưng với nhiều món ăn độc đáo. Bên cạnh các đặc sản nổi tiếng của Cao Bằng nói chung như lạp sườn, thịt treo gác bếp, Bảo Lạc còn có các món đặc trưng riêng như thịt chua, bánh lưng gù (đặc sản của người Dao Tiền), cá gắp, mận máu và lê của xã Xuân Trường. Lê xã Xuân Trường được biết đến là một loại quả đặc sản của địa phương. Bánh chưng "lưng gù" là món bánh truyền thống không thể thiếu trong ngày Tết của người Dao Tiền, với cách gói tỉ mỉ tạo hình lưng gù đặc trưng, tương tự hình ảnh người phụ nữ vùng cao Hà Giang đeo gùi lên rẫy.

Vai trò kinh tế của đèo thể hiện qua việc thúc đẩy thương mại biên giới và du lịch. Theo dữ liệu từ UBND tỉnh Cao Bằng, doanh thu du lịch từ đèo tăng 25% hàng năm, tạo việc làm cho hơn 500 hộ dân. Văn hóa địa phương được bảo tồn qua các festival như chợ tình, kết hợp với du lịch, mang lại thu nhập từ homestay và sản phẩm thủ công.

Du lịch bền vững được nhấn mạnh qua mô hình cộng đồng, với các dự án như trồng cây xanh và chống sạt lở. Thách thức bao gồm ô nhiễm từ du khách và biến đổi khí hậu, đòi hỏi quy hoạch tốt. Tiềm năng: Phát triển trekking và homestay, kết hợp bảo tồn văn hóa.

Để mở rộng phân tích, kinh tế địa phương phụ thuộc vào du lịch (60%), nông nghiệp (30 phần trăm) và thương mại (10 phần trăm). Đèo góp phần giảm nghèo, từ 40 phần trăm năm 2010 xuống 15 phần trăm năm 2024. Văn hóa Tày-Nùng với hát Then được UNESCO công nhận di sản phi vật thể, được tích hợp vào tour du lịch.

Ẩm thực như thịt chua và lê Xuân Trường được quảng bá qua chợ phiên, tạo chuỗi giá trị. Du lịch bền vững theo mô hình CBT (Community Based Tourism), với người dân làm hướng dẫn viên, đảm bảo lợi ích cộng đồng.

"Cùng ngắm đèo Mẻ Pia ( Khâu Cốc Trà ) - Cao Bằng ! Bạn đã thử cảm giác lái xe máy đi qua con đèo này bao giờ chưa ?"  phản ánh sức hút mạo hiểm.

Trong tương lai, đèo có thể trở thành điểm kết nối quốc tế với Trung Quốc, thúc đẩy kinh tế biên giới.

2.4. Giá trị địa chất và sinh học của Đèo Khau Cốc Chà.

Đèo Khau Cốc Chà là một phần của Công viên Địa chất Non nước Cao Bằng, với các đặc trưng địa chất từ kỷ Trias. Các lớp đá vôi bị xói mòn tạo tầng dốc, với hiện tượng karst bề mặt như hang động nhỏ và vách đá. Theo UNESCO, khu vực này có hóa thạch cổ sinh, minh chứng cho lịch sử biển cổ.

Sinh học phong phú với rừng che phủ, loài thực vật như cây cốc chà (tên gọi đèo) và hoa lê. Động vật bao gồm khỉ, gấu, chim. Đèo là hành lang sinh học, kết nối các khu bảo tồn.

Thách thức: Sạt lở do mưa lớn, đòi hỏi giám sát địa chất. Tiềm năng: Tour địa chất, giáo dục về bảo tồn.

Mở rộng, địa chất bao gồm đá bazan và granit, hình thành từ núi lửa cổ. Sinh học: 400 loài thực vật, 150 loài động vật, với 20 loài quý hiếm. Các nghiên cứu từ Viện Sinh thái Việt Nam nhấn mạnh vai trò của đèo trong đa dạng sinh học Đông Bắc. Chương 3: Đèo Mã Phục - Cửa ngõ của huyền thoại, lịch sử và di sản địa chất.

Đèo Mã Phục nằm trên Quốc lộ 3, là ranh giới tự nhiên giữa huyện Hòa An và Quảng Hòa (trước đây là Trà Lĩnh), cách thành phố Cao Bằng khoảng 22km. Con đèo này có độ cao khoảng 700m và dài hơn 3,5km, vượt qua 7 tầng dốc quanh co. Tên gọi "Mã Phục" (ngựa quỳ) bắt nguồn từ địa thế độc đáo của nó, với hai khối đá vôi lớn dựng đứng, chầu vào nhau như hình ảnh hai con ngựa khổng lồ đang quỳ phục.

3.1. Nguồn gốc tên gọi và truyền thuyết lịch sử.

Truyền thuyết về đèo Mã Phục gắn liền với người anh hùng dân tộc Nùng Trí Cao vào thế kỷ 11. Tương truyền, trong một lần tuần tra biên giới chống lại quân Tống, khi đến con đèo cao và hiểm trở này, ngựa của ông đã khuỵu chân vì mệt mỏi và quỳ xuống. Từ đó, dãy núi được đặt tên là Án Lại và con đèo mang tên Mã Phục, biểu tượng cho lòng dũng cảm, kiên cường của người anh hùng và sự hiểm trở của địa hình.

Ngoài ra, tên gọi này còn xuất phát từ hình dáng tự nhiên của hai khối đá vôi lớn ở hai bên đường, chầu vào nhau như hai con ngựa đang nằm phủ phục, tạo nên một "cổng thành" độc đáo dẫn vào vùng đất phía Đông của Cao Bằng.

3.2. Vị thế chiến lược trong lịch sử chống Pháp.

Đèo Mã Phục không chỉ là một cung đường du lịch mà còn là một "tử huyệt" mang tính chiến lược trong mọi cuộc chiến, đặc biệt là trong kháng chiến chống thực dân Pháp. Với địa thế nằm kẹp giữa hai ngọn núi, đèo tạo thành một "cổng thành" kiên cố. Giặc Pháp đã từng bắn phá đèo Mã Phục thảm khốc để ngăn chặn viện trợ từ nước bạn, nhưng chính con đèo này lại trở thành tuyến đường mang tính chiến lược quân sự giúp quân ta giành chiến thắng. Trong những năm tháng bom đạn ác liệt, quân ta đã phải tháo rời từng bộ phận của xe pháo, khéo léo vận chuyển qua những cánh rừng rậm rạp phía sau đèo. Trong hành trình gian khổ đó, chính người dân miền cao đã giúp bộ đội tìm ra con đường nhanh nhất, bí mật nhất, góp phần không nhỏ vào thắng lợi của dân tộc. Mặc dù không có nhiều tư liệu đề cập trực tiếp đến đèo Mã Phục trong Chiến dịch Biên giới 1950, nhưng vai trò chiến lược của các tuyến đường và địa hình hiểm trở của Cao Bằng nói chung là không thể phủ nhận, biến nơi đây thành "đầu mối" giao lưu với thế giới bên ngoài sau chiến dịch.

3.3. Di sản địa chất độc đáo và cảnh quan đặc trưng.

Đèo Mã Phục đã được công nhận là một điểm di sản địa chất độc đáo của Công viên Địa chất Toàn cầu UNESCO Non nước Cao Bằng. Tại chân đèo, du khách có thể quan sát một loại đá đặc biệt có hình cầu màu xanh đen, được gọi là "đá bazan cầu gối". Các nhà khoa học giải thích rằng, loại đá này được hình thành từ khoảng 260 triệu năm trước, khi khu vực này là đáy biển và có các núi lửa hoạt động ngầm. Dung nham phun lên gặp nước biển lạnh đột ngột, đông cứng lại tạo thành các khối cầu xếp chồng lên nhau, một hiện tượng địa chất hiếm gặp và có giá trị nghiên cứu cao.

Vẻ đẹp của đèo Mã Phục còn được tô điểm bởi những cảnh sắc thiên nhiên thay đổi theo mùa. Vào mùa xuân, du khách sẽ được chiêm ngưỡng những cánh đồng ngô, lúa xanh mướt. Vào cuối thu, đầu đông, những vạt hoa tam giác mạch và dã quỳ nở rộ, tạo nên một khung cảnh lãng mạn và nên thơ giữa núi rừng trùng điệp.

3.4. Chợ phiên Mã Phục và cuộc sống của người dân bản địa.

Trên đỉnh đèo Mã Phục, một khu chợ phiên nhỏ đã hình thành và tồn tại từ lâu đời. Phiên chợ này diễn ra cứ 5 ngày một phiên vào các ngày mùng 3 và mùng 8 âm lịch hàng tháng. Đây là nơi bà con các dân tộc (chủ yếu là Tày, Nùng, Dao) từ các bản làng lân cận tụ họp để mua bán, trao đổi hàng hóa. Chợ phiên không chỉ là nơi giao thương mà còn là không gian văn hóa, nơi du khách có thể hòa mình vào nhịp sống bình dị, mộc mạc và cảm nhận sự đôn hậu, thân thiện của người dân bản xứ.

Các sản phẩm được bày bán tại chợ phiên rất phong phú, từ các nông sản do người dân tự làm ra như rau rừng, măng rừng, gà vịt , đến các sản phẩm từ các làng nghề lân cận như dao, cuốc, xẻng từ làng Phúc Sen. Đặc sản nổi bật nhất tại chợ phiên Mã Phục là thịt bò tươi. Chợ cũng là nơi bán hạt dẻ Trùng Khánh, một đặc sản nổi tiếng của Cao Bằng. Việc buôn bán trên đỉnh đèo đã tạo ra sinh kế bền vững cho hàng chục hộ gia đình, góp phần cải thiện đời sống và giảm tỷ lệ hộ nghèo trong xã. Nhờ sự quy hoạch và quản lý của chính quyền địa phương, các quầy hàng đã được xây dựng gọn gàng, sạch sẽ, vừa giữ được nét văn hóa truyền thống vừa đảm bảo an toàn và mỹ quan du lịch.

Đèo Mã Phục cũng là điểm di sản đầu tiên trên tuyến trải nghiệm phía Đông của Công viên Địa chất Non nước Cao Bằng, một tuyến đường đưa du khách đến với các làng nghề truyền thống như làng rèn Pác Rằng, làng hương Phja Thắp, làng giấy bản Quốc Dân và các mô hình homestay.

Chương 4: So sánh hai con đèo và tiềm năng phát triển bền vững.

Dưới đây là bảng so sánh tổng quan giữa hai đèo:

Tiêu chí .Đèo Khau Cốc Chà (Mẻ Pia). Đèo Mã Phục. Vị trí .Xuân Trường, Bảo Lạc, QL4AQuốc Toản, Quảng Hòa, QL3 .Chiều dài~2.5 km~3.5 km .Độ cao .Dốc đứng ~1.200 m~700 m .Đặc điểm địa chất .Karst, tầng dốc uốn lượn Bazan cầu gối, đá vôi. Đặc điểm văn hóa .Chợ tình Phong Lưu .Chợ phiên mùng 3,8 âm lịch. Tiềm năng du lịch .Trekking, săn mây .Di sản địa chất, chợ phiên

Hai con đèo đều là biểu tượng của Cao Bằng, với giá trị địa chất và văn hóa độc đáo. Khau Cốc Chà nhấn mạnh sự mạo hiểm, trong khi Mã Phục nổi bật với lịch sử và di sản.

Tiềm năng phát triển bền vững bao gồm kết nối liên vùng, du lịch cộng đồng, bảo tồn môi trường. Thách thức: Sạt lở, ô nhiễm. Giải pháp: Đầu tư hạ tầng, hỗ trợ cộng đồng.

Kết luận.

Đèo Khau Cốc Chà và đèo Mã Phục là những di sản đa chiều, nơi giao thoa của địa chất, lịch sử, văn hóa và kinh tế. Để phát triển bền vững, Cao Bằng cần đầu tư có chọn lọc, phát huy du lịch cộng đồng, xây dựng thương hiệu liên vùng và bảo tồn văn hóa.

Xin theo dõi tiếp bài 3 .Cảm ơn các bạn đã theo dõi. Thân ái. Điện bà Tây Ninh.