BÀI 2. LOẠT BÀI NGHIÊN CỨU CHUYÊN SÂU: ĐẤT VÀ NGƯỜI NAM ĐỊNH. "Trăm năm sáng mãi một miền Đất Thiêng."

 BÀI 2. LOẠT BÀI NGHIÊN CỨU CHUYÊN SÂU: ĐẤT VÀ NGƯỜI NAM ĐỊNH. 

"Trăm năm sáng mãi một miền Đất Thiêng."

BÀI 2. LOẠT BÀI NGHIÊN CỨU CHUYÊN SÂU: ĐẤT VÀ NGƯỜI NAM ĐỊNH. "Trăm năm sáng mãi một miền Đất Thiêng."

Bài 2: Địa Lý, Khí Hậu và "Phép Trấn" Phong Thủy Đất Thành Nam.

Lời Tri Ân Và Hướng Tiếp Cận. Kính gửi quý độc giả, Sau những năm tháng đắm mình trong công cuộc điền dã miệt mài tại Nam Định – vùng đất của những huyền thoại và tinh thần quật cường – Điện Bà Tây Ninh đã may mắn tích lũy được một kho tàng tư liệu vô giá. Đó là những trang ghi chép thủ công, những ổ đĩa cứng chất đầy hình ảnh và video, ghi lại từng di tích lịch sử và những câu chuyện đầy cảm xúc từ người dân bản xứ. Từ những buổi chiều lang thang bên sông Đáy, lắng nghe tiếng gió thì thầm qua những tán cây cổ thụ ven đền Trần, đến những đêm khuya ngồi bên bếp lửa với các cụ cao niên tại Phủ Dầy, chia sẻ những truyền thuyết kỳ bí về Thánh Mẫu Liễu Hạnh – tất cả đã hun đúc nên loạt bài nghiên cứu này. Những chuyến đi điền dã của tôi không chỉ là hành trình thu thập tài liệu mà còn là cuộc đối thoại với linh hồn đất mẹ. Tại núi Mai Độ (Ý Yên), tôi đã chạm tay vào những chiếc rìu đá cổ xưa, cảm nhận hơi thở của cư dân tiền sử – những người từ rừng núi tiến xuống đồng bằng, khai phá vùng đất chiêm trũng này. Tại làng Tức Mặc (Lộc Vượng), nơi cội nguồn triều Trần, tôi đã ngồi dưới bóng cây đa cổ thụ, lắng nghe các cụ kể về “long khí hội tụ”, nơi rồng thiêng đáp xuống sông Đáy, sinh ra những bậc anh hùng như Trần Hưng Đạo. Và tại Thành Nam – thủ phủ sôi động – tôi đã chứng kiến sự hòa quyện giữa quá khứ và hiện đại, với những nhà máy dệt may vẫn vang vọng tiếng máy dệt của “Thành phố Dệt” xưa. Loạt bài này sẽ đi sâu vào các địa danh và nhân vật lịch sử, văn hóa của Nam Định, bắt đầu từ nguồn cội và hành trình xuyên thời gian. Với tính chất chuyên sâu, và để phù hợp với bộ ảnh video của Điện Bà Tây Ninh, chúng tôi sẽ mô tả chi tiết, phân tích sâu và liên kết hình ảnh, video để tạo nên một bức tranh toàn diện. Các tư liệu được rút ra từ những ghi chép điền dã, những cuộc phỏng vấn với người dân bản xứ, và những hiện vật khảo cổ mà tôi đã tận mắt chứng kiến. Chúng tôi mong quý độc giả kiên nhẫn theo dõi, vì mỗi trang sử Nam Định đều là một lớp trầm tích văn hóa, cần được lật giở cẩn thận để hiểu thấu. Thân ái! Điện Bà Tây Ninh.

Bài 2: Địa Lý, Khí Hậu và "Phép Trấn" Phong Thủy Đất Thành Nam.

Tọa độ văn hóa của một vùng "Đất Thiêng" .

Nam Định, tỉnh cũ thuộc vùng nam đồng bằng sông Hồng, không chỉ là một mảnh đất địa lý mà còn là một hệ thống văn hóa – lịch sử – tâm linh phức hợp, nơi con người đã tương tác với thiên nhiên qua hàng thiên niên kỷ. Từ dấu tích tiền sử ở các dãy núi Vụ Bản và Ý Yên, nơi cư dân đồ đá mới từ rừng núi tiến xuống khai phá vùng chiêm trũng ven biển, đến sự hưng thịnh của triều Trần với kinh đô thứ hai Thiên Trường, địa lý Nam Định luôn là yếu tố quyết định. Bài nghiên cứu này sẽ phân tích sâu đặc điểm địa hình, khí hậu, vai trò chiến lược của "Tứ Đại Khẩu Giang", địa lý phong thủy gắn với sự thịnh suy của các dòng họ, và giá trị di sản sinh quyển – tất cả dựa trên tư liệu điền dã, lịch sử hành chính, và các cuộc phỏng vấn với người dân địa phương. Qua đó, chúng ta sẽ thấy Nam Định không chỉ là "Đất Học" mà còn là "Đất Thiêng", nơi "phép trấn" phong thủy đã được áp dụng tinh tế để cân bằng âm dương, bảo vệ an cư lạc nghiệp.

1. Đặc Điểm Địa Hình Và Khí Hậu: Cấu Trúc Phát Triển Của Vùng Đồng Bằng Tân Kiến Tạo

Nam Định nằm ở hạ lưu châu thổ sông Hồng, với diện tích khoảng 1.668 km², là một vùng đồng bằng sông Hồng điển hình – nơi quá trình bồi đắp phù sa vẫn diễn ra mạnh mẽ, tạo nên địa hình tân kiến tạo (đất mới hình thành). Theo tư liệu lịch sử từ "Lịch sử hành chính Nam Định", vùng đất này từng là phần của bộ Lục Hải thời Văn Lang, với huyện Bình Chương (nay thuộc Vụ Bản) nằm sát biển, và dấu tích như cồn Dâu, cồn Cói ở chân núi Gôi vẫn còn lưu lại. Địa hình không đồng nhất, chia thành ba vùng sinh thái – kinh tế rõ rệt, ảnh hưởng sâu sắc đến đời sống, văn hóa và cả phong thủy. Khí hậu cận nhiệt đới ẩm gió mùa càng làm nổi bật sự đa dạng này, đòi hỏi cư dân phải thích nghi qua các công trình thủy lợi và tín ngưỡng.

1.1. Phân Tích Ba Vùng Địa Hình Chính.

Dựa trên các chuyến điền dã, tôi đã ghi nhận sự khác biệt rõ nét giữa ba vùng qua địa hình, đất đai và sinh hoạt cộng đồng.

1.1.1. Vùng Đồng Bằng Trũng (Phía Tây Và Nam).

Vùng này bao gồm các huyện Vụ Bản, Ý Yên, Mỹ Lộc, Nam Trực, và phần phía bắc Nghĩa Hưng, với độ cao trung bình chỉ 1-2 mét so với mực nước biển. Đây là khu vực chiêm trũng điển hình, dễ ngập úng do hệ thống sông ngòi chằng chịt như sông Đáy, sông Ninh Cơ và sông Đào. Theo tư liệu khảo cổ từ núi Mai Độ (Ý Yên), nơi phát hiện dao, giáo và rìu đồng năm 1963, vùng này từng là nơi cư dân tiền sử từ rừng núi tiến xuống, khai phá bằng cách trồng lúa nước và chăn nuôi. Địa hình trũng tạo nên lớp phù sa màu mỡ, lý tưởng cho nông nghiệp, nhưng cũng mang rủi ro lũ lụt – như ghi nhận trong lịch sử với công trình đê Hồng Đức (thế kỷ 15) kéo dài từ cửa Đại An qua Nghĩa Hưng, Hải Hậu đến Hội Khê. Trong chuyến điền dã tại Ý Yên, tôi đã phỏng vấn người dân thôn Mai Độ), người ta kể rằng: "Đất trũng này như cái chậu đựng nước, mùa mưa thì úng, mùa khô thì hạn. Tổ tiên phải đắp gò cao để ở, gọi là 'thổ sơn nhân tạo', để tránh thủy khí nặng nề." Sinh hoạt cộng đồng ở đây tập trung vào canh tác lúa chiêm, trồng rau củ, và các làng nghề như dệt chiếu, với văn hóa lễ hội gắn bó với sông nước (như lễ hội chùa Đại Bi ở Nam Trực).

1.1.2. Vùng Ven Biển (Phía Đông Nam).

Thuộc các huyện Hải Hậu, Giao Thủy, Xuân Trường và Nghĩa Hưng, vùng này là đất bồi mới, mở rộng ra biển với tốc độ 50-100 mét/năm nhờ phù sa sông Hồng. Địa hình thấp, xen lẫn cồn cát, bãi bồi và rừng ngập mặn, với các địa danh như cửa Ba Lạt (ranh giới Thái Bình) và cửa Đáy (ranh giới Ninh Bình). Lịch sử ghi nhận vùng này từng là biển nông thời Văn Lang, với huyện Bình Chương sát biển, và dấu tích săn bắn ở núi Hổ, hang Lồ (Vụ Bản giáp ranh). Ngày nay, đây là khu vực ngư nghiệp phát triển, với dân cư sống trên các cồn đất cao giữa đầm lầy. Trong chuyến điền dã tại Hải Hậu, tôi đã chứng kiến cảnh bãi bồi mới hình thành, nơi người dân trồng sú vẹt để chắn sóng. Người dân ở đây đã chia sẻ: "Đất ven biển động lắm, biển lấn rồi lại bồi. Chúng tôi thờ Cá Ông để trấn hải khí, cầu bình an khi ra khơi." Văn hóa vùng này mang tính "dương" mạnh mẽ, với lễ hội như chợ Viềng (Nam Trực giáp ranh) và lễ hội chùa Keo Hành Thiện (Xuân Trường), gắn với tín ngưỡng biển. Ảnh và video của tôi cho thấy hệ thống đê biển và rừng ngập mặn như "lá chắn xanh", bảo vệ trước bão lũ.

1.1.3. Vùng Trung Tâm Đô Thị (Thành Phố Nam Định Và Lân Cận).

Khu vực này bao gồm thành phố Nam Định, huyện Mỹ Lộc và phần Lộc Vượng, với địa hình cao ráo hơn (3-5 mét), là giao điểm thủy bộ quan trọng. Sông Đào (kênh nhân tạo thời Nguyễn) và sông Hồng tạo nên mạng lưới giao thông, biến Thành Nam thành trung tâm thương mại từ thời Lý-Trần. Lịch sử hành chính ghi nhận đây là phủ Thiên Trường thời Trần, với hành cung Trùng Quang và Trùng Hoa (nay là đền Trần và chùa Phổ Minh). Điền dã tại Lộc Vượng, tôi đã ghi hình cây đa cổ thụ và sông Đáy uốn lượn, nơi "long khí hội tụ" theo lời các cụ. Theo người dân ở đây : "Đất trung tâm này 'thủy tú', nước đẹp bao quanh, nên thương nghiệp phồn vinh, từ tơ lụa Cổ Chất đến dệt Cự Trữ." Văn hóa đô thị hòa quyện hiện đại (nhà máy dệt) với cổ kính (chợ Rồng, phố cổ), tạo nên sức sống sôi động.

1.2. Đặc Trưng Khí Hậu Cận Nhiệt Đới Ẩm

Khí hậu Nam Định là kiểu cận nhiệt đới ẩm gió mùa, với nhiệt độ trung bình 23-24 độ C, lượng mưa 1.600-1.800 mm/năm, phân chia hai mùa rõ rệt. Mùa hè (tháng 5-10) nóng ẩm, gió Đông Nam mang mưa lớn, gây ngập lụt – như năm 1971, điều chỉnh địa giới do lũ ở Nghĩa Hưng, Nam Ninh. Mùa đông (tháng 11-4) lạnh khô, gió Đông Bắc mang sương mù, ảnh hưởng đến nông nghiệp. Sự biến đổi này định hình kỹ thuật canh tác (lúa chiêm xuân), và góp phần hình thành hệ sinh thái ngập mặn ven biển, như Vườn Quốc gia Xuân Thủy. Trong điền dã, tôi ghi nhận bão lũ thường xuyên, đòi hỏi "phép trấn" tâm linh để cầu an.

 2. Bốn Cửa Sông Lớn – "Tứ Đại Khẩu Giang": Vai Trò Chiến Lược.

Nam Định sở hữu bốn cửa sông lớn đổ ra Biển Đông: Ba Lạt, Đáy, Lân và Hà Lạn – được gọi là "Tứ Đại Khẩu Giang", quyết định giao thương, an ninh và phong thủy. Lịch sử ghi nhận các cửa này là "cửa ngõ" từ thời Bắc thuộc, với quận Giao Chỉ phát triển nông nghiệp nhờ sông ngòi.

2.1. Phân Tích "Tứ Đại Khẩu Giang".

2. Bốn Cửa Sông Lớn – "Tứ Đại Khẩu Giang": Vai Trò Chiến Lược.

Nam Định, với vị trí chiến lược ở hạ lưu châu thổ sông Hồng, sở hữu hệ thống sông ngòi chằng chịt đổ ra Biển Đông, hình thành nên "Tứ Đại Khẩu Giang" – bốn cửa sông lớn: Ba Lạt, Đáy, Lân và Hà Lạn. Thuật ngữ "Tứ Đại Khẩu Giang" không chỉ ám chỉ các cửa ngõ thủy văn mà còn mang ý nghĩa phong thủy và lịch sử sâu sắc, đại diện cho sự lưu thông của "thủy khí" (nước) – biểu tượng của tài lộc và sức mạnh. Từ thời tiền sử, khi cư dân từ núi Vụ Bản và Ý Yên tiến xuống khai phá vùng chiêm trũng ven biển, các cửa sông này đã là tuyến giao thương quan trọng, kết nối nội địa với biển cả. Lịch sử hành chính Nam Định ghi nhận chúng là "cửa ngõ" từ thời Văn Lang (huyện Bình Chương sát biển), qua Bắc thuộc (quận Giao Chỉ phát triển nông nghiệp), đến các triều đại phong kiến như Trần, Lê, Nguyễn, nơi chúng đóng vai trò then chốt trong giao thương (xuất khẩu gạo, muối, tơ lụa) và an ninh quốc phòng (phòng thủ chống ngoại xâm).

Dựa trên các chuyến điền dã của tôi tại Giao Thủy và Nghĩa Hưng, nơi tôi phỏng vấn ngư dân và quan sát hệ sinh thái ngập mặn, cũng như tư liệu lịch sử từ các nguồn như Wikipedia và các báo địa phương , "Tứ Đại Khẩu Giang" không chỉ là địa lý tự nhiên mà còn là biểu tượng văn hóa. Chúng góp phần vào sự thịnh vượng của Thành Nam (thủ phủ Nam Định) qua việc kiểm soát thuế khóa và logistics, đồng thời là "yết hầu" quân sự – nơi kiểm soát chúng đồng nghĩa với kiểm soát nội địa. Trong bối cảnh biến đổi khí hậu ngày nay, các cửa sông này tiếp tục đóng vai trò quan trọng trong thoát lũ, bảo vệ đê biển và phát triển kinh tế biển bền vững, như kế hoạch xây dựng đô thị ven biển tại Thịnh Long, Quất Lâm. Dưới đây là phân tích chi tiết từng cửa, kết hợp lịch sử, giao thương và an ninh, với minh họa hình ảnh từ các nguồn đáng tin cậy.

2.1. Cửa Ba Lạt: Cửa Ngõ Lớn Nhất Và "Yết Hầu" Chiến Lược.

Cửa Ba Lạt, nằm ở huyện Giao Thủy (giáp Thái Bình), là cửa sông lớn nhất miền Bắc, nơi sông Hồng đổ ra vịnh Bắc Bộ. Với chiều rộng lên đến hàng kilomet, cửa sông này hình thành từ một sự kiện địa chất lịch sử: năm 1787, sau tiếng nổ lớn do vận động kiến tạo vỏ Trái Đất, Ba Lạt trở thành cửa sông rộng lớn, theo ghi chép từ gia phả địa phương và "Hội phá Ba Lạt" . Tên gọi "Ba Lạt" được truyền miệng từ thời kỳ đói kém năm 1945, khi xác người chết đói được buộc ba mối lạt tre thả trôi sông . Ngày nay, đây là khu vực bồi đắp mạnh mẽ, mở rộng đất đai với tốc độ đáng kể, góp phần vào hệ sinh thái Vườn Quốc gia Xuân Thủy.

Vai Trò Giao Thương: Từ thời Trần (thế kỷ 13-14), cửa Ba Lạt là tuyến xuất khẩu chính của vùng đồng bằng sông Hồng, với gạo, muối và tơ lụa từ các làng nghề như Cổ Chất (Mỹ Lộc) và Cự Trữ (Trực Ninh). Lịch sử ghi nhận đây là "cửa ngõ của cải", nơi tàu thuyền từ Trung Quốc và Đông Nam Á cập bến, thúc đẩy thương mại. Theo Traveloka, khung cảnh đất trời giao hòa tại đây thu hút du lịch sinh thái, với các tour khám phá rừng ngập mặn và ngư nghiệp. Trong điền dã, tôi chứng kiến ngư dân tại Giao Thủy sử dụng cửa sông này để vận chuyển hải sản, góp phần vào kinh tế biển của tỉnh – như kế hoạch phát triển thành phố Thịnh Long - Rạng Đông .

Vai Trò An Ninh Quốc Phòng: Là "yết hầu" chống giặc phương Bắc, cửa Ba Lạt chứng kiến các trận thủy chiến quan trọng chống Nguyên-Mông (1285-1288). Quân Trần dưới sự chỉ huy của Hưng Đạo Vương Trần Quốc Tuấn đã lợi dụng địa hình sông rộng để phục kích, như trận Ba Lạt nơi giặc bị đẩy lui nhờ thủy triều và địa thế. Trong kháng chiến chống Pháp và Mỹ, đây là căn cứ hậu cần, với các trung đoàn tự vệ . Ngày nay, với cầu nghìn tỷ đang xây , cửa sông này vẫn là điểm trọng yếu về an ninh biên giới biển, bảo vệ chủ quyền và chống buôn lậu.

2.2. Cửa Đáy: Cầu Nối Nam Bộ Và Phòng Thủ Phía Nam.

Cửa Đáy, nằm ở huyện Nghĩa Hưng (giáp Ninh Bình), là nơi sông Đáy – chi lưu lớn của sông Hồng – đổ ra biển, với vai trò quan trọng trong thoát lũ và thủy lợi. Lịch sử hình thành gắn với công trình kênh nối Đáy-Ninh Cơ trị giá hơn 100 triệu USD , giúp cải thiện thoát nước và giao thông thủy. Theo Wikipedia, sông Đáy dài khoảng 240 km, mang phù sa phong phú, tạo nên vùng chiêm trũng màu mỡ từ thời Bắc thuộc.

Vai Trò Giao Thương: Cửa Đáy kết nối Nam Định với vùng Thanh-Nghệ-Tĩnh, là tuyến vận chuyển gạo, hàng hóa nội địa từ thời Lê (thế kỷ 15). Năm 1890, khi Thái Bình tách khỏi Nam Định, cửa sông này vẫn là huyết mạch thương mại, xuất khẩu sản phẩm nông nghiệp. Ngày nay, với cảng Ninh Phúc , nó hỗ trợ logistics cho khu kinh tế ven biển, như kế hoạch phát triển đô thị Rạng Đông . Phỏng vấn tại Nghĩa Hưng, Người dân kể: "Từ xưa, tàu bè qua cửa Đáy chở muối, gạo lên Hà Nội, nay vẫn là đường ra biển cho nông sản."

Vai Trò An Ninh Quốc Phòng: Là phòng thủ phía nam, cửa Đáy chứng kiến các cuộc nổi loạn như năm 1203, khi quân Phí Lang từ Đại Hoàng (Ninh Bình) xuôi sông Đáy tấn công Nam Định (Lịch sử hành chính Nam Định). Trong kháng chiến, đây là tuyến chi viện cho miền Nam, với các trung đoàn địa phương (Báo Nam Định). Hiện tại, với vai trò tiêu thoát lũ , nó góp phần vào an ninh môi trường, chống biến đổi khí hậu – một phần của quốc phòng toàn dân .

2.3. Cửa Lân: Kết Nối Nội Vùng Và Hỗ Trợ Logistics.

Cửa Lân (hay Cửa Bà), nằm ở huyện Nghĩa Hưng, là cửa sông nhỏ nối sông Đáy với biển, với địa danh đền Cửa Lân thờ Tứ Vị Thánh Mẫu . Xây dựng từ năm 1835, đền này từng là căn cứ kháng chiến chống Pháp (1940-1952. Cửa sông này hình thành từ quá trình bồi đắp, tạo nên vùng đất mới.

Vai Trò Giao Thương: Là tuyến vận chuyển hàng hóa nội địa, cửa Lân hỗ trợ ngư nghiệp và thương mại địa phương, kết nối các làng nghề như muối Nghĩa Hưng với Thành Nam. Ngày nay, đây là điểm du lịch tâm linh, thu hút du khách với lễ hội (Báo Thái Bình), góp phần vào kinh tế biển bền vững.

Vai Trò An Ninh Quốc Phòng: Hỗ trợ logistics quân sự thời Lê, như vận chuyển lương thực qua sông ngòi. Trong kháng chiến, đền Cửa Lân là căn cứ bí mật (Báo Thái Bình). Hiện tại, Đồn Biên phòng Cửa Lân thực hiện an sinh xã hội, hỗ trợ dân nghèo và bảo vệ biên giới biển .

2.4. Cửa Hà Lạn: Tạo Bãi Bồi Và Căn Cứ Ven Biển.

Cửa Hà Lạn (hay cửa Sông Sò), nằm ở huyện Giao Thủy, từng là cửa sông rộng cung cấp phù sa cho vùng Hải Hậu – Giao Thủy (Viện Khoa học Thủy lợi Việt Nam). Biến động địa chất từ thế kỷ 18 đã làm cửa sông thu hẹp, nhưng vẫn tạo bãi bồi mới.

Vai Trò Giao Thương: Tập trung vào ngư nghiệp, với các tour du lịch tại Quất Lâm và chùa Hà Lạn . Phù sa phong phú hỗ trợ nông nghiệp ven biển.

Vai Trò An Ninh Quốc Phòng: Là căn cứ chống hải tặc thời phong kiến, và trong kháng chiến là tuyến phòng thủ . Ngày nay, với cầu vượt sông Sò dự kiến , nó tăng cường an ninh biên giới.

Tóm lại, "Tứ Đại Khẩu Giang" là mạch máu của Nam Định, nơi lịch sử, kinh tế và an ninh giao thoa, góp phần vào bản sắc "Đất Thiêng".

2.2. Ý Nghĩa Phong Thủy Và Chiến Lược.

Trong phong thủy Á Đông, "Tứ Đại Khẩu Giang" được ví như "Tứ Môn Tài Lộc" hoặc "cửa ngõ của cải" – bốn long môn nơi dòng chảy thủy khí (nước) từ nội địa tuôn ra biển khơi, mang theo phù sa màu mỡ bồi đắp đất đai và đồng thời hút tài lộc, sinh khí từ đại dương vào vùng châu thổ. Theo nguyên lý cốt lõi "Thủy chủ tài" (nước sinh tài lộc) trong Kinh Dịch và các sách phong thủy cổ như Thanh Nang Kinh, sự lưu thông không ngừng nghỉ của các cửa sông này tạo nên thế "Sinh Khí" mạnh mẽ, "Tụ Tài tại Minh Đường" (tích tụ của cải ở khoảng đất rộng phía trước), góp phần quyết định sự hưng thịnh kinh tế - xã hội của Nam Định qua hàng nghìn năm. Không chỉ là địa lý tự nhiên, các cửa sông còn mang ý nghĩa tâm linh: chúng là nơi "long khí thoát thủy" (rồng bay ra biển), nhưng nếu được "trấn yểm" đúng cách (bằng đê điều, đền miếu), sẽ biến thành nguồn phúc đức bất tận cho hậu thế.

Về Giao Thương Và Thịnh Vượng Kinh Tế: Từ thời Lý - Trần (thế kỷ 11-14), khi Nam Định là "cửa ngõ châu thổ sông Hồng" và lộ Thiên Trường (sau chia thành Kiến Xương, An Tiêm, Hoàng Giang), "Tứ Đại Khẩu Giang" đã là huyết mạch xuất khẩu gạo, muối, tơ lụa từ các làng nghề như Cổ Chất (dệt tơ), Cự Trữ (dệt vải) và Tống Xá (đúc đồng). Các cửa sông cho phép tàu thuyền ngoại bang (từ Trung Quốc, Chăm-pa) cập bến dễ dàng, biến Thành Nam thành trung tâm thương mại sầm uất, với hành cung Trùng Quang - Trùng Hoa làm nơi giao dịch. Đến thời Nguyễn (năm 1832, tỉnh Nam Định chính thức thành lập với 4 phủ 18 huyện), hệ thống thuế khóa nghiêm ngặt tại các khẩu sông – thuế quan hàng hải, thuế muối và thuế nông sản – đã đổ về ngân khố nhà nước một lượng lớn bạc trắng, củng cố vị thế "thủ phủ giàu có" của Thành Nam. Lịch sử hành chính ghi nhận rằng, chính nhờ kiểm soát các cửa sông này, Nam Định duy trì được sự thịnh vượng ngay cả sau khi tách Thái Bình (1890) và Hà Nam (1890), với các đồn điền khẩn hoang ven biển như Sở Vĩnh Hưng, Sở Đông Hải thời Lê sơ. Ngày nay, các cửa sông tiếp tục là nền tảng kinh tế biển, với kế hoạch phát triển đô thị ven biển tại Thịnh Long (Hải Hậu) và Quất Lâm (Giao Thủy), nơi ngư nghiệp và du lịch sinh thái mang lại hàng nghìn tỷ đồng mỗi năm.

Về An Ninh Quốc Phòng Và Phòng Thủ Chiến Lược: Kiểm soát "Tứ Đại Khẩu Giang" đồng nghĩa với việc nắm giữ "chìa khóa nội địa" – bất kỳ thế lực ngoại bang nào muốn tiến sâu vào đồng bằng Bắc Bộ đều phải vượt qua các cửa sông này. Thời Trần, Hưng Đạo Vương Trần Quốc Tuấn đã lợi dụng địa hình sông rộng, thủy triều thất thường để lập tuyến phòng thủ bất khả xâm phạm: trận thủy chiến tại cửa Ba Lạt (1288) đẩy lui Ô Mã Nhi, trong khi sông Đáy là "hậu phương" chi viện từ Thanh-Nghệ. Thời Lê sơ, công trình đê Hồng Đức (1462-1480) – tuyến đê ngăn mặn dài hàng trăm km từ cửa Đại An (gần cửa Lân, Nghĩa Hưng) qua Hải Hậu đến Hội Khê – không chỉ là kiệt tác thủy lợi mà còn mang ý nghĩa phong thủy như "Long Tường" (rồng chắn), trấn giữ biên thùy ven biển, bảo vệ long mạch quốc gia trước thủy quái và giặc ngoại xâm. Trong các cuộc kháng chiến chống Pháp - Mỹ, các cửa sông là căn cứ hậu cần bí mật, với dân quân địa phương dùng địa hình đầm lầy để phục kích. Đến nay, chúng vẫn là "yết hầu" biên phòng, với các đồn biên phòng tại cửa Lân và Hà Lạn thực hiện nhiệm vụ bảo vệ chủ quyền biển đảo.

Trong các chuyến điền dã tại cửa Ba Lạt (huyện Giao Thủy), tôi đã ghi lại video về nhóm ngư dân già kể chuyện "thủy quái" – những linh hồn sông nước hung dữ – và nghi thức lễ cầu ngư đầu năm, nơi họ dâng lễ vật ra giữa cửa sông để "xin phép" long thần, cầu bình an mùa đánh bắt. Những câu chuyện này không chỉ phản ánh niềm tin dân gian mà còn khẳng định vai trò tâm linh của "Tứ Đại Khẩu Giang" trong việc duy trì sự hài hòa giữa con người và thiên nhiên, biến tiềm năng hung hiểm thành nguồn sống bền vững.

3. Địa Lý Phong Thủy: Luận Giải Về "Phép Trấn" Đất Thành Nam.

Phong thủy Nam Định gắn bó mật thiết với hệ thống sông ngòi chằng chịt (hơn 200 km vuông mặt nước), nơi thủy khí dồi dào nhưng cũng dễ sinh tai ương (lũ lụt, bão biển). Chính sự tương tác giữa địa lý tự nhiên và "phép trấn" nhân tạo đã định hình sự hưng thịnh của dòng họ Trần (phát vương tại Tức Mặc) và các dòng họ danh giá khác như Lương Thế Vinh (Cao Hương, Vụ Bản), Đào Sư Tích (Cổ Lễ, Trực Ninh), hay Vũ Tuấn Chiêu (Cổ Da, Nam Trực). Theo các sách phong thủy cổ như Âm Dương Tạc Hình và truyền thuyết địa phương, long mạch vùng đất này khởi từ dãy núi phía Tây Bắc (núi Mai Độ - Ý Yên, với hiện vật đồng sơ kỳ), uốn lượn qua đồng bằng chiêm trũng, hội tụ tại trung tâm Thiên Trường, tạo nên thế đất "hậu sinh phát đế" (sau này sinh ra đế vương). Việc áp dụng "phép trấn" – kết hợp công trình vật lý (đê điều) và tâm linh (đền miếu) – đã giúp cân bằng âm dương, trấn áp thủy quái, bảo vệ long khí khỏi tán loạn.

3.1. Thế Đất "Long Chầu Hổ Phục" Và Triều Trần.

Long mạch Nam Định được các nhà phong thủy luận giải khởi nguồn từ núi Mai Độ (xã Yên Tân, Ý Yên) – nơi năm 1963 phát hiện dao, giáo, rìu đồng, biểu tượng cho khí thiêng sơ khai – chạy dọc sông Đáy (phía Tây Nam), vòng qua vùng đồng bằng trũng Vụ Bản - Ý Yên, rồi hội tụ tại Tức Mặc (nay thôn Lộc Vượng, TP. Nam Định), quê gốc Trần Thủ Độ và nơi Trần Lý sinh Trần Cảnh (sau là Trần Thái Tông). Tại đây, hai con sông lớn đóng vai: sông Hồng (phía Đông Bắc) là "Thanh Long" (rồng xanh, biểu tượng sinh khí, bảo vệ phía tấn công), sông Đáy (phía Tây Nam) là "Bạch Hổ" (hổ trắng, trấn giữ phía phòng thủ). Thế đất tạo nên "Long Chầu Hổ Phục" (rồng cúi đầu, hổ nằm phục) – hình thế lý tưởng để "Tụ Thủy tại Minh Đường" (nước tụ ở khoảng đất rộng phía trước), tích tụ tài lộc và nhân khí. Nhờ đó, nhà Trần phát vương 175 năm (1225-1400), ba lần đánh bại Nguyên Mông – kỳ tích được quy cho "long khí hội tụ" tại Thiên Trường, kinh đô thứ hai của triều đại. Truyền thuyết dân gian kể rằng, Trần Thủ Độ đã "mượn long mạch" từ vùng núi để "nuôi vua", biến vùng đất chiêm trũng thành "đất thiêng" sinh anh hùng.

3.2. "Phép Trấn" Phong Thủy.

Phong thủy là một nghệ thuật và khoa học cổ truyền của phương Đông, với mục đích tạo ra và duy trì sự hài hòa giữa con người và môi trường xung quanh. Trong bối cảnh hiện đại, nhiều người không chỉ tìm kiếm sự cân bằng trong cuộc sống hàng ngày mà còn mong muốn một không gian sống tích cực, bình an. Trong số những yếu tố quan trọng của phong thủy, “các phép trấn” là một khía cạnh không thể bỏ qua, đóng vai trò quan trọng trong việc bảo vệ tinh thần và tài lộc của gia chủ.

Các phép trấn trong phong thủy là những biện pháp nhằm ngăn chặn và hóa giải các năng lượng xấu, mang lại sự bình an cho không gian sống. Các phép này thường được thực hiện khi có cảm giác không an toàn hoặc khi có yếu tố nào đó trong ngôi nhà có thể thúc đẩy vận rủi. Công dụng của các phép trấn bao gồm việc bảo vệ gia đình khỏi những nguồn năng lượng tiêu cực, như một chiếc khiên bảo vệ cho ngôi nhà.

"Phép trấn" trong phong thủy là các biện pháp dùng để hóa giải năng lượng xấu, bảo vệ ngôi nhà khỏi tà khí và tăng cường vượng khí, bao gồm cả việc sử dụng các vật phẩm như bùa chú, linh vật, hoặc bố trí vật liệu (như đá, nước). Mục đích chính là mang lại sự bình an, may mắn và tài lộc cho gia chủ.

Các yếu tố chính của phép trấn.

Mục đích: Hóa giải tà khí, ngăn chặn tác động xấu, bảo vệ gia chủ và gia đình, đồng thời tăng cường năng lượng tích cực, may mắn và tài lộc.

Đối tượng áp dụng: Có thể thực hiện cho cả nhà mới khi xây dựng hoặc nhà cũ, đặc biệt khi hướng nhà, thế đất không tốt hoặc có những yếu tố gây mất cân bằng trong không gian sống.

Các phương pháp phổ biến:

Trấn yểm: Dùng các vật phẩm đặt hoặc giấu trong nhà để bổ cứu khí lực. "Trấn" là đặt lộ thiên, "yểm" là giấu đi.

Bùa trấn trạch: Sử dụng bùa chú có thần chú, thường được dán ở cửa nhà để ngăn ma quỷ quấy nhiễu.

Linh vật: Sử dụng các linh vật phong thủy như rồng, rùa đầu rồng, sư tử đá, tượng Phật, Tỳ hưu, gương bát quái… để hóa giải tà khí và thu hút tài lộc.

Vật liệu phong thủy: Sử dụng đá phong thủy (như thạch anh), nước (Thủy trấn), hoặc các vật phẩm thuộc ngũ hành để trấn giữ các phương vị cần thiết.

Lưu ý quan trọng.

Cần thầy giỏi: Để đạt hiệu quả tốt nhất và tránh tác dụng không mong muốn, nên nhờ thầy phong thủy giỏi tư vấn, chỉ định phương vị và vật phẩm phù hợp.

Tránh tùy tiện: Không nên tùy tiện sử dụng các vật phẩm trấn yểm hoặc bùa chú, đặc biệt là bùa chú, vì có thể ảnh hưởng xấu nếu không thực hiện đúng cách.

Kết hợp kiến trúc sư: Đối với các công trình lớn, nên kết hợp tư vấn của thầy phong thủy với kiến trúc sư ngay từ đầu để sắp xếp bố cục hài hòa.

Trên thực tế, các phép trấn có thể được áp dụng thông qua nhiều hình thức khác nhau, từ việc sử dụng những vật phẩm phong thủy cho đến việc bố trí không gian. Ví dụ, nếu như một ngôi nhà đối diện với một con đường lớn hoặc các yếu tố gây mất cân bằng khác, việc đặt các hình tượng như tượng Phật, bể cá, hay các biểu tượng may mắn sẽ giúp giảm bớt năng lượng tiêu cực và mang lại cảm giác an toàn hơn cho gia chủ.

Để trấn giữ long mạch, cân bằng thủy khí hung mãnh (dễ gây lũ) và hải khí (bão tố), người xưa áp dụng hệ thống "phép trấn" đa tầng: vật lý (đê điều) kết hợp tâm linh (đền miếu thờ thần). Đê Hồng Đức (thế kỷ 15) là ví dụ điển hình – tuyến "long tường" ngăn mặn từ cửa Đại An qua Nghĩa Hưng, Hải Hậu, không chỉ khai hoang mà còn "trấn thủy quái", bảo vệ minh đường.

• Trấn Long Mạch (Đền Trần): Xây dựng quần thể đền Thiên Trường, Cố Trạch, Trùng Hoa tại trung tâm long mạch (nay khu di tích Đền Trần - Chùa Phổ Minh, di tích quốc gia đặc biệt) để "cố định long khí", ngăn khí tán. Lễ khai ấn rằm tháng Giêng (từ thời Trần Thánh Tông, 1269) không chỉ thờ 14 vua Trần mà còn "phát ấn" – vật phẩm phong thủy mang Sinh Khí, cầu tài lộc, thăng tiến (treo ấn hướng Bắc tăng tài, Tây Bắc hỗ trợ sự nghiệp). Hàng triệu du khách mỗi năm đến đây "hấp thụ long khí", khẳng định vai trò trấn yểm quốc gia.
• Trấn Thủy Khí (Phủ Dầy): Tại vùng trũng Vụ Bản, Phủ Dầy thờ Thánh Mẫu Liễu Hạnh (Tứ Bất Tử) – vị thần chủ về nước, mưa thuận gió hòa. Lễ hội Phủ Dầy với hầu đồng, rước kiệu tạo lực "Âm Khí" (nữ thần) cân bằng "Dương Khí" (núi đất), trấn áp thủy quái gây lũ. Đây là "âm huyệt" bổ trợ cho "dương huyệt" Đền Trần, bảo vệ toàn vùng khỏi thiên tai, như ghi nhận trong lịch sử ít lũ lớn thời Trần.
• Trấn Hải Khí (Các Đền Thờ Cá Ông): Rải rác ven biển Giao Thủy, Hải Hậu, Nghĩa Hưng (như Đền Cửa Lân với mộ Cá Ông khổng lồ, hoặc các lăng Nam Hải Đại Tướng tại Xuân Thủy), thờ Cá Ông (cá voi – biểu tượng Nam Hải Thần) để trấn hải khí hung bạo. Lễ nghinh Ông (tháng 2 âm lịch) cầu bình an khơi xa, hài hòa với biển cả, biến "hải quái" thành ân nhân. Tín ngưỡng này, phổ biến từ thời Lý, đã cứu ngư dân qua bao bão tố, khẳng định "phép trấn" ven biển.

Những "phép trấn" này không chỉ là di sản văn hóa mà còn là bài học sống động về sự hài hòa người - trời, giúp Nam Định vượt qua thiên tai để trở thành "Đất Thiêng" muôn đời.

4. Di Sản Sinh Quyển: Giá Trị Của Khu Dự Trữ Sinh Quyển Châu Thổ Sông Hồng

UNESCO công nhận năm 2004, với Vườn Quốc gia Xuân Thủy. Đa dạng sinh học: Rừng ngập mặn, chim di cư. Vai trò: Chắn sóng, sinh kế. Điền dã ghi nhận nguy cơ xói lở do biến đổi khí hậu.

Tóm Kết:
Địa lý Nam Định, với hệ thống "Tứ Đại Khẩu Giang" và thế đất "Long Chầu Hổ Phục", không chỉ là bối cảnh tự nhiên mà còn là cội nguồn hun đúc nên bản sắc "Đất Thiêng" – nơi hội tụ linh khí sông núi, phong thủy hài hòa và tinh thần quật cường. Qua hàng thiên niên kỷ, từ dấu chân tiền sử ở núi Mai Độ đến kinh đô Thiên Trường thời Trần, vùng đất này đã hòa quyện địa lý, văn hóa và tâm linh, tạo nên một di sản sống động, nơi con người và thiên nhiên cùng viết nên những trang sử bất tận.

Lời Hứa Tiếp Nối Bài tiếp theo sẽ đi sâu vào nguồn gốc triều Trần. Thân ái! dienbatn - Điện Bà Tây Ninh. Xin theo dõi tiếp bài 3: Nhóm Danh Nhân & Truyền Thống: Bản Sắc Người Kẻ Sĩ. Bài 3: Hưng Đạo Đại Vương Trần Quốc Tuấn – Vị Thánh, Vị Tướng và Thượng Sách Giữ Nước.