Home
»
Blog chuyên nghiên cứu và chia sẻ văn hóa phương Đông - phong thủy - tâm linh - đạo pháp - kinh dịch...
EMAIL : dienbatn@gmail.com
TEL : 0942627277 - 0904392219.
PHÁC THẢO PHONG THỦY HÀ TĨNH. BÀI 4.
PHẦN I.
PHÁC HỌA CHÂN DUNG MỘT VÙNG ĐẤT.
V. KHÍ HẬU.
Khí hậu Hà Tĩnh rất đặc biệt. Dãy Hoành Sơn không cao, nhưng do hướng chạy
của núi đã trở thành một ranh giới khí hậu. Do vậy, mặc dù Hà Tĩnh và Quảng
Bình ở 2 bên núi, chỉ cách nhau hơn 10 km, nhưng Quảng Bình đã mang rõ nét khí
hậu miền Nam.
Hà Tĩnh nằm trong khí hậu nhiệt đới gió mùa, có 2 mùa rõ rệt, mùa nóng
và mùa lạnh. Nhiệt độ trung bình của Hà Tĩnh khoảng 22-25 độ. Nhưng mùa nóng
trung bình là 29 độ, có lúc lên tới 40-41 độ. Mùa lạnh trung bình 20 độ,nhưng
có lúc đột ngột tụt xuống 6-7 độ. Mùa nóng kéo dài từ tháng 4 đến tháng 9. Tháng
8 âm lịch thường rất nóng.”Nắng tháng 8 rám trái bưởi “.Từ tháng 5 đến tháng 8
là mùa gió Nam-Tây Nam, từ vịnh Bengan đi qua vùng đệm lục địa, vượt qua dãy
Trường Sơn trên biên giới Việt –Lào, nên gọi là “Gió Nam Lào “. Gió Lào biến
tính trở thành khô nóng, đẩy nhiệt độ lên 35-36 độ,có khi tới 38-39 độ.Gió thổi
mạnh nhất thường vào một số ngày trong tháng 6, tháng 7,từ 11-14 giờ. Có đợt
kéo dài 6,7 ngày đêm,mang theo cái nóng gay gắt,cây cối khô héo,ao hồ cạn kiệt.
“Ba ngày gió Nam, mùa màng mất trắng”.
Từ tháng 8 đến tháng 10, tháng 11 là mùa mưa. Lượng mưa bình quân hàng
năm trên 2200 mm, ở đồng bằng thường từ 1000-1500 mm, nhưng ở vùng núi phía Tây
thì tới 3000 mm, có năm vào tháng 7 tháng 8 có tới 20-25 ngày mưa. Mưa thường
gây lũ lụt lớn, có khi rất lớn.
Từ tháng 7 đến tháng 10,lại cũng thường có bão.Bão tố và lũ lụt là tai họa
lớn, hủy hoại nhà cửa, mùa màng,không mấy năm thoát khỏi.
Tháng 11,12 là vào tiết Tiểu tuyết, Đại tuyết,thường có gió Tây may,hanh
heo. Tháng 1 vào tiết Tiểu hàn,Đại hàn ,gió mang khí lạnh, xuất phát từ
Xibia,qua Trung Quốc rồi quặt lại tràn vào miền Bắc nước ta theo hướng Đông Bắc.
Đó là gió mùa Đông Bắc,gây ra mưa dầm dai dẳng, rét buốt khó chịu. “Tháng Giêng
rét Đài,Tháng 2 rét Lộc,Tháng 3 rét Nang Bân “.
Vào đầu tháng 4 âm lịch,nhiều năm thường có mưa to,gây úng lụt gọi là “Lụt
Tiểu mãn “. Tháng 6 âm lịch thì lại ít mưa, có khi không mưa. “Mưa tháng 4 – Hư
mọi chuyện “ và “ Mưa tháng 6 – Máu Rồng “.
Từ bao đời, nhân dân đã quen với thời tiết khắc nghiệt. “Tháng 5 năm tật
– Tháng 10 mười tật “, và biết lợi dụng thời tiết trong năm để làm nông và các
công việc khác.
( Theo cuốn Hà Tĩnh đất văn vật Hồng Lam - Thái Kim Đỉnh ).
VI. ĐẶC ĐIỂM VỀ LỊCH SỬ CỦA VÙNG ĐẤT HÀ
TĨNH.
“Suốt chiều dài lịch sử, vùng đất Hà Tĩnh nhiều lần thay đổi tổ chức, địa
giới hành chính và tên gọi. Thời Hùng Vương, Hà Tĩnh thuộc bộ Cửu Đức, một
trong 15 bộ của nước Văn Lang. Đầu thế kỷ VI, nhà Lương đổi Cửu Đức thành Đức
Châu. Cuối thế kỷ VI, nhà Tuỳ lại đổi Đức Châu thành Hoan Châu. Năm 607, Đức
Châu nhập vào Nhật Nam. Năm 622, nhà Đường đổi quận Nhật Nam thành châu Nam Đức,
rồi Đức Châu, đến năm 627 lại đổi thành Hoan Châu. Tên Hoan Châu được giữ
nguyên cho đến cuối Bắc thuộc. Thời kỳ Đại Việt cũng có nhiều thay đổi.
Đến năm 1831, vua Minh Mạng trên quy mô cuộc cải cách hành chính toàn quốc,
tách hai phủ Hà Hoa và Đức Thọ của trấn Nghệ An thành lập tỉnh Hà Tĩnh. Đây là
niên đại quan trọng trong tiến trình lịch sử Hà Tĩnh, chứng tỏ vùng đất này đã
hội đủ các điều kiện để thành một đơn vị hành chính trực thuộc triều đình trung
ương.
Địa danh Hà Tĩnh xuất hiện từ năm 1831, khi vua Minh Mệnh chia tách Nghệ
An để đặt tỉnh Hà Tĩnh.
Trước khi thuộc về nước Văn Lang, Hà Tĩnh là một vùng đất thuộc Nước Việt
Thường Thị. Không rõ tên danh xưng và thời này.
Nước Văn Lang.
Không rõ nước Văn Lang chinh phục được nước Việt Thường Thị vào thời gian nào. Tuy nhiên sử cũ đều chép: Các vua Hùng chia cả nước thành 15 bộ: Giao Chỉ, Chu Diên, Vũ Ninh, Phúc Lộc, Việt Thường, Ninh Hải, Dương Tuyền, Lục Hải, Vũ Định, Hoài Hoan, Cửu Chân, Bình Văn, Tân Hưng, Cửu Đức và Văn Lang. Theo sách Khâm định Việt sử thông giám cương mục của Quốc sử quán triều Nguyễn: "…hai bộ Bình Văn và Cửu Đức thì đều khuyết nghi. Nay khảo ở sách ‘’Tấn chí’’, quận Cửu Đức, do nhà Ngô đặt, nay là đất Hà Tĩnh". Như vậy, vào thời Văn Lang, đất Hà Tĩnh thuộc bộ Cửu Đức.
Nước Âu Lạc.
Cơ cấu hành chính thời Âu Lạc vẫn không có gì thay đổi so với thời Văn
Lang
Nước Nam Việt.
Triệu Vũ Đế sau khi sáp nhập được Âu Lạc đã đặt tên nước là Nam Việt
(179 TCN) đã chi Âu Lậc thành 2 quận là Giao Chỉ (vùng Bắc Bộ Việt Nam ngày
nay) và Cửu Chân (vùng Thanh Hóa, Nghệ An, Hà Tĩnh) và sáp nhập vào nước Nam Việt.Hà
Tĩnh là một phần của quận Cửu Chân.
Thời kì Bắc thuộc lần thứ nhất.
Thời thuộc Hán.
Trong thời kì thuộc Hán từ năm 111 TCN đến năm 39, ngoài Giao Chỉ và Cửu
Chân, còn có thêm quận Nhật Nam (tương ứng với dải đất từ Quảng Bình đến Quảng
Nam).
Theo nhà sử học Đào Duy Anh, huyện Hàm Hoan thời Hán là huyện lớn nhất của
quận Cửu Chân, gồm cả miền Nghệ An và Hà Tĩnh. Như vậy Hà Tĩnh thời kỳ này vẫn
là một phần của quận Cửu Chân.
Khi Hai Bà Trưng giành độc lập, sử sách không ghi lại việc điều chỉnh
hành chính nào so với thời thuộc Hán.
Thời Bắc thuộc lần hai.
Thời thuộc Ngô.
Năm 226, nhà Đông Ngô thành lập châu Giao (còn gọi là Giao Châu), gồm
các quận Hợp Phố (thuộc Quảng Đông, Trung Quốc ngày nay), Giao Chỉ, Cửu Chân và
Nhật Nam, đất Hà Tĩnh vẫn thuộc quận Cửu Chân.
Năm 271, nhà Ngô chia tách quận Cửu Chân để lập thêm quận Cửu Đức, tương
ứng với Nghệ An và Hà Tĩnh ngày nay. Sách Đại Nam nhất thống chí chép: "thời
Ngô chia quận Cửu Chân mà đặt quận Cửu Đức".
Trong tác phẩm Sử học bị khảo, Đặng Xuân Bảng cho rằng "(quận Cửu Đức)
nguyên là huyện Hàm Hoan thời Hán, thời Ngô mới đặt làm quận. Quận Cửu Đức gồm
8 huyện là Cửu Đức (quận lị), Nam Lăng, Dương Thành, Phù Linh, Tư Khúc, Phố
Dương, Vấn Đô và Hàm Hoan. Nguyễn Văn Siêu dẫn Tấn thư, địa lý chí cũng thống
nhất quận Cửu Đức thời Ngô có 8 huyện, nhưng có huyện Đô Hào thay vì huyện Vấn
Đô trong danh sách của Đặng Xuân Bảng.
Theo Đặng Xuân Bảng, huyện Cửu Đức (huyện lỵ sở tại của quận Cửu Đức) là
phủ Trấn Định, Trấn Tĩnh, cùng miền tây phủ Đức Thọ (thế kỷ 19), huyện này phía
nam tiếp giáp quận Nhật Nam, phía đông giáp biển.
Theo Phan Đình Phùng, "Cửu Đức, xưa là đất Việt Thường, đến nhà Ngô
mới đặt ra quận Cửu Đức, thống lĩnh 8 huyện; nhà Tấn, Tống, Lê, Tề giữ nguyên
theo cũ; nhà Lương đổi là huyện Cửu Đức, thuộc quận Nhật Nam; nhà Đường thay đổi
lệ vào Hoan Châu. Nay là đất tỉnh Hà Tĩnh".
Thời thuộc Tấn.
Năm 280, nhà Tấn thay nhà Ngô đô hộ Giao Châu, đổi tên huyện Dương
Thành, quận Cửu Đức làm huyện Dương Toại.
Theo Đào Duy Anh, các huyện Việt Thường và Nam Lăng đều ở phía nam quận
Cửu Đức, Nam Lăng có thể tương đương với miền nam huyện Hương Sơn (và huyện Vũ
Quang), Việt Thường có thể tương đương với miền Đức Thọ ngày nay, ba huyện Phù
Linh, Khúc Tư và Đô Hào có thể là phân bố ở trên miền các huyện Can Lộc, Hương
Sơn, Hương Khê, tỉnh Hà Tĩnh ngày nay.
Thời kì thuộc Nam triều.
Từ năm 420 đến năm 540, Giao Châu bị Nam triều đô hộ, gồm các triều Tống,
Tề, Lương. Năm 470, nhà Tống tách Hợp Phố trả về nội địa Trung Quốc.
Theo "Lưu Tống châu quận chí", thời Tống, Giao Châu gồm có 8
quận, 53 huyện. Trong đó, quận Cửu Đức có 11 huyện, 809 hộ, gồm các huyện: Phố
Dương, Dương Viễn, Cửu Đức, Hàm Hoan, Đô Thải, Tây An, Nam Lăng, Việt Thường, Tống
Thái, Tống Xương và Hy Bình.
Theo Nam Tề châu quận chí, thời Tề, trấn Giao Châu gồm 9 quận, trong đó,
quận Cửu Đức có 7 huyện: Cửu Đức, Hàm Hoan, Phố Dương, Nam Lăng, Đô Hào, Việt
Thường và Tây An.
Đời Tề Cao Đế (479-482), đổi [3 huyện] Dương Toại, Phù Linh và Khúc Tư của
quận Cửu Đức làm [hai huyện] Việt Thường và Tây An. Đặng Xuân Bảng cho rằng Việt
Thường là đất phủ Đức Thọ về sau, huyện Tây An đến thời Tùy đổi làm huyện Quang
An, đến niên hiệu Đại Nghiệp thì sáp nhập vào huyện Cửu Đức.
Năm 523, nhà Lương chia quận Cửu Đức, đặt thêm quận Đức Châu.
Thời kỳ Nước Vạn Xuân.
Từ khi Lý Nam Đế giành độc lập năm 541 đến khi Lý Phật Tử mất nước Vạn
Xuân (602), sử sách không ghi nhận sự điều chỉnh hành chính của các vua Lý và
Triệu Việt Vương.
Thời Bắc thuộc lần ba.
Thời thuộc Tùy.
Năm 607, nhà Tùy chiếm Giao Châu và chia thành 7 quận: Giao Chỉ, Cửu
Chân, Nhật Nam, Tỷ Cảnh, Hải Âm, Chămpa và Ninh Việt. Thời gian này, Hà Tĩnh
thuộc quận Nhật Nam, quận trị quận Nhật Nam đóng tại huyện Cửu Đức.
Theo "Tùy địa lý chí", nhà Tùy bỏ quận Cửu Đức để lập quận Nhật
Nam, có 9.915 hộ và 8 huyện: Cửu Đức (quận lị), Hàm Hoan, Phố Dương, Việt Thường,
Kim Ninh, Giao Hợp, An Viễn và Quang Yên (Quang An).
Theo Bùi Dương Lịch trong "Nghệ An ký", quận Nhật Nam được
chia thành 8 huyện: Cửu Đức, Hàm Hoan, Bồ Dương, Việt Thường, Kim Ninh, Văn Cốc,
An Viễn và Quang An. Ông khẳng định: "như vậy, quận Cửu Đức thời Tấn biến
thành quận Nhật Nam mà đất quận Nhật Nam [đặt từ] thời Hán còn bị Lâm Ấp chiếm".
Theo Đặng Xuân Bảng, năm Đại Nghiệp thứ 3 (607), bỏ châu đặt quận, bỏ
Minh Châu, Trí Châu dồn vào Hoan Châu gọi là quận Nhật Nam, có 8 huyện: Cửu Đức
là quận lỵ sở, Hàm Hoan, Phố Dương, Viên Thường, An Viễn, Quang An, Kim Ninh,
Giao Cốc, trong đó Giao Cốc là đất Minh Châu, Kim Ninh là đất Trí Châu.
Khi ấy, Hà Tĩnh chủ yếu thuộc địa phận các huyện Cửu Đức, Việt Thường,
Kim Ninh (tương đương với miền Hương Sơn, Hương Khê ngày nay), huyện Giao Cốc
(tương đương với miền Thạch Hà).
Thời thuộc Đường.
Nhà Đường đô hộ Giao Châu từ năm 618 đến năm 905. Năm 679, nhà Đường đặt
An Nam đô hộ phủ, gồm 12 châu: Giao Châu, Phong Châu, Trường Châu (thuộc Bắc Bộ
Việt Nam ngày nay); Thang Châu, Chi Châu, Vũ Nga Châu, Vũ An Châu (Quảng Đông,
Quảng Tây - Trung Quốc); Ái Châu, Phúc Lộc Châu, Diễn Châu, Hoan Châu (Bắc
Trung Bộ); Lục Châu (thuộc đất Quảng Ninh và một phần đất Trung Quốc). Trong
hơn 3 thế kỷ thuộc Đường, Hà Tĩnh thuộc Hoan Châu (2 huyện Cửu Đức và Việt Thường)
và Phúc Lộc Châu.
Theo "Đường thư địa lý chí", Nhật Nam quận, Hoan Châu (hạ) là
phủ Đô đốc, trước là Nam Đức Châu. Năm Vũ Đức thứ 8 gọi là Đức Châu. Năm Trinh
Quán thứ 1 đổi tên là quận Nhật Nam, có 9.619 hộ, 50.818 khẩu, gồm 4 huyện là:
Cửu Đức, Phố Dương, Việt Thường và Hoài Nam.
Đặng Xuân Bảng dẫn sách "Thái Bình hoàn vũ ký": "Hoan
Châu là nước Việt Thường thời xưa, thời Hán thuộc quận Cửu Chân, thời Ngô đặt
làm quận Cửu Đức, thời Tùy đặt làm Hoan Châu. Thời Đường năm Vũ Đức thứ 5 đặt
làm Nam Đức châu, tổng quản phủ. Đầu niên hiệu Trinh Quán lại đổi làm Hoan
Châu, đặt ra Hoan Châu Đô đốc phủ quản lĩnh 8 châu là: Hoan, Diễn, Nguyên,
Minh, Trí, Hải, Lâm, Cảnh.
Vẫn theo "Thái Bình hoàn vũ ký": "Hoan Châu kiêm lý huyện
Cửu Đức, đi về đông theo ven biển đến châu Phúc Lộc là 102 dặm, đi về nam đến
biển cả là 150 dặm, đi về tây đến Thử Chập (châu cơ my là 240 dặm) nay là cõi
đông nước Nam Chưởng, đi về bắc đến Diễn Châu lại 150 dặm. Lại đến Ái Châu là
603 dặm, đi về tây nam đến nước Văn Đan (nay là Cao Miên) là 750 dặm, đi về
đông nam, đến nước Hoàn Vương (tức Kinh đô Chiêm Thành) là 500 dặm, đi về tây
nam đến Việt Thường (châu cơ my) là 300 dặm (nay là miền nam phủ Lạc
Biên)". Đặng Xuân Bảng cũng khẳng định: "Hoan Châu, quận Nhật Nam (…)
có 4 huyện: Cửu Đức, Phố Dương, Việt Thường và Hoài Hoan".
Cửu Đức là huyện sở tại châu Hoan. Đặng Xuân Bảng dẫn theo "Giao
Châu ngoại thành ký": "huyện Cửu Đức tiếp giáp với Nhật Nam",
sau là đất các phủ Trấn Định, Trấn Tĩnh (Nghệ An), Đức Thọ (Hà Tĩnh), phía tây
giáp huyện Hương Sơn, huyện thành cách biển 150 dặm thì ở vào quãng giữa Đức Thọ
và Trấn Tĩnh.
Năm Vũ Đức thứ 9 (626) đặt ở Cửu Đức 3 huyện An Viễn, Đàm La, Quang Yên,
cùng năm ấy lại đem Quang Yên đặt làm Nguyên Châu. Về sau lại đặt 4 huyện Thủy
Nguyên, An Ngân, Hà Long, Trường Giang. Năm Trinh Quán thứ 8 (635) đổi tên là A
Châu. Năm 13 (640) bỏ châu, bỏ 3 huyện Thủy Nguyên, Hà Long, Trường Giang, lấy
Quang Yên, An Ngân thuộc vào huyện Cửu Đức, các huyện An Viễn, Đàm La, Quang
Yên, An Ngân sau đều bỏ cả.
Huyện Việt Thường vốn là đất ba huyện Giao Cốc (tức Minh Châu), Kim Ninh
(tức Trí Châu), Việt Thường thời Lương, còn hai châu Lâm và Cảnh thời Đường
cũng đều thuộc tạm vào đây thì lại là đất miền nam Hoan Châu.
Theo khảo cứu của Nguyễn Văn Siêu và Đặng Xuân Bảng: năm Vũ Đức thứ 5 đổi
huyện Việt Thường làm Minh Châu và đặt 3 huyện Vạn An, Minh Hoằng, Minh Định. Lại
lấy 2 huyện Văn Cốc, Kim Ninh của quận Nhật Nam đặt làm Trí Châu và đặt 2 huyện
Tân Trấn, Đồ Viên. Năm Trinh Quán thứ 2 (628) đổi tên là Nam Trí Châu, bỏ huyện
Tân Trấn, Đồ Viên. Năm thứ 13 (635) lại bỏ Minh Châu, dồn các huyện Vạn An,
Minh Hoằng, Minh Định vào huyện Việt Thường, thuộc vào Trí Châu. Sau lại bỏ Trí
Châu, dồn 2 huyện Văn Cốc, Kim Ninh vào huyện Việt Thường, thuộc vào quận Nhật
Nam.
Đặng Xuân Bảng cho rằng có thể các phủ Đức Thọ (miền đông), Hà Thanh, Lạc
Biên (miền bắc) đều là đất huyện Việt Thường, huyện thành ở phía đông nam châu,
gần với châu Phúc Lộc.
Đào Duy Anh cho rằng huyện Việt Thường đặt từ thời Tống ở miền Hà Tĩnh
ngày nay, huyện Việt Thường thời Tuỳ ở miền Đức Thọ. Năm Vũ Đức thứ 5 đặt Minh
Châu ở huyện ấy, chia làm 3 huyện Vạn An, Minh Hoằng và Minh Định. Lại lấy hai
huyện Văn Cốc và Kim Ninh của quận Nhật Nam mà đặt Tri châu, lãnh 4 huyện: Văn
Cốc, Kim Ninh, Tân Trấn [còn gọi là Tân Tiên) và Chà Viên [còn gọi là Khuyết
Viên]. Năm Trinh Quán thứ nhất, đổi làm châu Nam Trì, bỏ Tân Trấn và Chà Viên.
Năm 13 bỏ Minh Châu, bỏ Vạn An, Minh Hoằng và Minh Định cho gồm vào Việt Thường,
lấy Việt Thường cho thuộc Hoan Châu.
Phúc Lộc Châu thuộc quận Đường Lâm (hạ). Năm 669, quan Thứ sử nhà Đường
là Tạ Pháp Thành chiêu tập người sinh Liêu ở Bắc Lâu, Côn Minh hơn 17 bộ lạc, lấy
đất châu Đường Lâm cũ đặt làm châu Phúc Lộc. Phúc Lộc châu có 3 huyện: Nhu Viễn
(vốn là An Viễn); Đường Lâm và Phúc Lộc. Lỵ sở Phúc Lộc châu đặt ở huyện Nhu Viễn.
Phúc Lộc Châu nay một dải các huyện Nghi Xuân, Can Lộc, Lộc Hà, Thạch Hà, tỉnh
Hà Tĩnh.
Nhà Đinh đặt quốc hiệu là Đại Cồ Việt, chia thành 10 đạo, dưới các đạo lại
có các châu. Khi ấy Hà Tĩnh thuộc châu Thạch Hà.
Nước Đại Việt.
Nhà Lý.
Nhà Lý đặt quốc hiệu là Đại Việt, chia nước làm 24 lộ, dưới lộ có các phủ,
châu, trại. Khi ấy, Hà Tĩnh thuộc phủ Nghệ An (phủ này đổi từ Hoan Châu năm
1036).
Nhà Trần.
Nhà Trần chia nước làm 12 lộ, dưới lộ có các phủ, huyện, Hà Tĩnh thuộc
châu Nhật Nam, phủ lộ Nghệ An.
Theo Đào Duy Anh, phủ lộ Nghệ An gồm 8 huyện: Nha Nghi, Phi Lộc, Đỗ Gia,
Chi La, Tân Phúc, Thổ Du, Tế Giang, Thổ Hoàng và 4 châu: Nhật Nam, Hoan Châu,
Trà Lân và Ngọc Ma. Trong đó, châu Nhật Nam gồm 4 huyện: Hà Hoàng, Bàn Thạch,
Hà Hoa và Kỳ La; châu Hoan gồm 4 huyện: Thạch Đường, Đông Ngàn, Thượng Lô và Sa
Nam. Đất Hà tĩnh tương đương với các huyện Nha Nghi, Phi Lộc, Đỗ Gia, Chi La,
Thổ Hoàng và toàn bộ châu Nhật Nam.
Theo "Đại Nam nhất thống chí":
Huyện Nha Nghi là huyện Nghi Xuân ngày nay;
Huyện Phi Lộc là huyện Can Lộc (xưa là huyện Hạ Hoàng, thời thuộc Minh
là huyện Phi Lộc, tên gọi này có thể có từ thời Trần mạt);
Huyện Đỗ Gia là huyện Hương Sơn (thời Lý gọi là hương Đỗ Gia, thời thuộc
Minh là đất hai huyện Cổ Đỗ và Thổ Hoàng);
Huyện Chi La (tên gọi này có thể có từ thời Trần mạt) đến thời Nguyễn đổi
thành La Sơn, do phủ Đức Thọ kiêm lý, tương đương với huyện Đức Thọ ngày nay,
trong lưu vực sông La;
Huyện Thổ Hoàng nay là huyện Hương Khê thuộc lưu vực sông Ngàn Sâu.
Về châu Nhật Nam, vẫn theo "Đại Nam nhất thống chí":
Huyện Hà Hoàng: thời Tiền Lê là châu Thạch Hà, thời Lý đổi làm huyện, thời
Trần đổi làm châu Nhật Nam, thời thuộc Minh làm châu Nam Tĩnh, gồm 2 huyện Bàn
Thạch và Hà Hoàng, sau (năm Vĩnh Lạc thứ 13 [1415]) gồm huyện Hà Hoàng vào
châu.
Huyện Bàn Thạch: Cả hai huyện Hà Hoàng và Bàn Thạch là tương đương với
huyện Thạch Hà, tỉnh Hà Tĩnh ngày nay.
Huyện Hà Hoa: nay là huyện Kỳ Anh.
Huyện Kỳ La: xưa là đất Hà Hoa, từ thời Trần mạt qua thời thuộc Minh là
Kỳ La, nay là huyện Cẩm Xuyên.
Thời thuộc Minh.
Nhà Minh đổi nước Đại Việt thành quận Giao Chỉ, chia làm 15 phủ và 5
châu lớn; đất Hà Tĩnh tương ứng với 8 huyện trực thuộc phủ Nghệ An là Nha Nghi,
Chi La, Thổ Du, Kệ Giang, Cổ Đỗ, Thổ Hoàng, Châu Phúc, Phi Lộc, cùng với châu
Nam Tĩnh cũng thuộc phủ Nghệ An. Châu Nam Tĩnh vốn là châu Nhật Nam, có 4 huyện:
Hà Hoàng, Bài Thạch (hai huyện này nay thuộc Thạch Hà, nam Lộc Hà và phần lớn
thành phố Hà Tĩnh), Hà Hoa (nay là Kỳ Anh) và Kỳ La (nay là Cẩm Xuyên)".
Thời Hậu Lê.
Năm 1469, Lê Thánh Tông chia Đại Việt làm 13 thừa tuyên, 52 phủ, 178 huyện
và 50 châu. Hà Tĩnh thuộc thừa tuyên Nghệ An. Thừa tuyên Nghệ An gồm 8 phủ, 18
huyện, 2 châu.
Theo Đặng Xuân Bảng, ban đầu thừa tuyên Nghệ An đóng lỵ sở ở huyện Hưng
Nguyên, gọi là Lam Thành, sau dời đến huyện Kỳ Anh gọi là Cầu Dinh, sau lại dời
đến Châu Lộc, gọi là Vĩnh Dinh, có 9 phủ, 27 huyện, 2 châu. Như vậy, lỵ sở của
thừa tuyên Nghệ An từng có thời gian nằm trên đất Hà Tĩnh.
Vẫn theo Đặng Xuân Bảng, các huyện, châu của Hà Tĩnh thuộc về phủ Đức
Giang và phủ Hà Hoa. Phủ Đức Giang (sau là phủ Đức Thọ) có sáu huyện, trong đó
bốn huyện là Thiên Lộc, La Giang (sau là La Sơn), Nghi Xuân và Hương Sơn thuộc
đất Hà Tĩnh sau này, còn hai huyện Thanh Giang (sau là Thanh Chương), Châu Phúc
(sau là Châu Lộc) thuộc đất Nghệ An. Phủ Hà Hoa (thời thuộc Minh là châu Nam
Tĩnh) có 2 huyện là Thạch Hà, Kỳ Hoa.
Đến năm 1490, Lê Thánh Tông, lại đổi đạo thừa tuyên thành xứ. Sang đến
niên hiệu Hồng Thuận (1509-1516), đời vua Lê Dực Tông lại đổi thành trấn. Trấn
Nghệ An bao gồm 11 phủ, 11 huyện.
Theo Bùi Dương Lịch trong "Nghệ An ký" thì không có phủ Đức
Giang, thay vào đó là phủ Đức Quang.
Theo Dư địa chí của Nguyễn Trãi, vào thời Lê, Hà Tĩnh gồm 6 huyện thuộc
2 phủ Đức Quang và Hà Hoa sau:
Huyện La Sơn, phủ Đức Quang, có 37 xã, 1 thôn, 2 trại.
Huyện Thiên Lộc, phủ Đức Quang, có 37 xã, 1 trang.
Huyện Hương Sơn, phủ Đức Quang, có 34 xã.
Huyện Nghi Xuân, phủ Đức Quang, có 26 xã.
Huyện Thạch Hà, phủ Hà Hoa, có 42 xã, 1 sở, 1 trại.
Huyện Kỳ Hoa, phủ Hà Hoa, có 37 xã, 12 thôn.
Đến cuối thời Lê, theo khảo cứu của Phan Huy Chú trong Lịch triều hiến
chương loại chí, số xã, thôn, trang, trại của các huyện có thay đổi đôi chút:
Huyện La Sơn (trước gọi là La Giang), có 37 xã, 1 thôn, 2 trang.
Huyện Thiên Lộc có 37 xã, 2 trang.
Huyện Hương Sơn có 34 xã, 1 thôn.
Huyện Nghi Xuân có 36 xã, 1 trang.
Huyện Thạch Hà có 42 xã, 1 thôn, 1 sở, 3 trại.
Huyện Kỳ Hoa có 37 xã, 10 thôn.
Thời Tây Sơn
Thời Tây Sơn, Hà Tĩnh thuộc Trung Đô, hay còn gọi là Trấn Nghệ An.
Thời Nguyễn.
Đầu triều Nguyễn, Hà Tĩnh thuộc trấn Nghệ An. Các đơn vị hành chính
tương ứng với đất Hà Tĩnh vẫn theo như thời Lê nhưng số lượng xã, thôn, phường,
trang, trại, vạn có tăng lên. Theo "Các tổng trấn xã danh bị lãm" được
soạn vào giữa thời Gia Long (khoảng từ 1810 đến 1813) thì số xã của các huyện
như sau:
Huyện La Sơn có 60 xã, thôn, phường, trang, trại, vạn.
Huyện Thiên Lộc có 58 đơn vị.
Huyện Hương Sơn có 49 đơn vị.
Huyện Nghi Xuân có 45 đơn vị.
Huyện Thạch Hà có 54 đơn vị.
Huyện Kỳ Hoa có 173 đơn vị.
Cụ thể như sau:
Huyện Kỳ Hoa: 6 tổng, 173 xã, thôn, trang, phường, trại, giáp, tích, vạn.
Tổng Hoa Duệ có 20 xã, thôn: Hoa Duệ (thôn Quy Vinh, Thiều Thượng, Hoa Hạch),
Tam Lộng (thôn Kính Nỗ, Bảo Ngập, Phú Sơn, Thượng Lộng, Bảo Am), Vĩnh Lại, Thạch
Lâu (thôn Đại Tăng, Bảo Lâu, Đồng Loan, Nà Trung), Hương Cần, Quan Duệ (thôn
Ngô Xã, thôn [] []), Hương Duệ (thôn Hằng Hà, Vĩnh Lộc), vạn Hà Bi.
Tổng Vân Tản có 38 xã, thôn, giáp, phường: Vân Tản (thôn Gián Luận, Hậu
Côn, Hậu Thượng, Trường Ngoài, Trường Nội, Lạt Đông, Lạt Đoài, Cấm Đoài, An
Lãng, Giáp Hoa Khê, Mỹ Lộc, An Hầu, Lỗ Khê, Cấm Đông), Thạch Khê (thôn Cát
Thiên, Nhân Lộc, Hoa Vinh, Hữu Quyền, Hoa Liễn, Hoa Lũ, Na Trường, Mỹ Lộc), Kỳ
La, Quyết Nhược (thôn An Toàn, An Xá, An Ốc, An Bình), Vân Phong (thôn Xá Hộ,
Trường Ngoại, Ông Ất), Nhược Thạch, Cẩm Bào, thôn Thiện Trị, trại Tuấn Nghĩa,
Hoa Hưng, Hải An, phường Trung Hoà, phường Giang Phái.
Tổng Thổ Ngoã có 14 xã, thôn: xã Thổ Ngoã (thôn Thổ Ngoã, Khả Luật, Vân
Đồn, Thượng Lộc, Nước, Thượng Minh, Hạ Minh), Phượng Hoàng (thôn Xuân Lộc, Hữu
Lễ, An Thị, Cầu Mộc), Ngoã Cầu (thôn Lai Trung, Lai Lộc, Thượng Lộc).
Tổng Lạc Xuyên có 14 xã, thôn, tích, trại, vạn: Xã Lạc Xuyên (thôn Đông,
Lạc Hạ, Đan Châu, Trung, Cầu Thượng), Tư Dụng, Hoá Dục, Dư Lạc (thôn Đông Phù,
Thượng Trung, Lại Lộc), tích Ly Hà, xã Nhượng Bạn, trại Văn Nhai, Nhự Cáy, vạn
Trúc Võng.
Tổng Cấp Dẫn có 30 xã, thôn, vạn: Cấp Dẫn (thôn Yên Lạc, Tăng Phú, Hữu Lễ,
Xuân Cẩm, Thạch Hoa, Như Nhật, Sơn Ổi, Dị Nậu (thôn Hoa Hạ, Hoàng Giang, Mạc
Khê, Dạ Độ, Sơn Kinh, Hậu Độ), Hoài Liệt (thôn Phú Dẫn, Hương Sơn, Liệt Thượng,
Liệt Hạ), Kỳ Nam (thôn Phú Thượng, Long Trì, Bảo Trung, Đông Hải, Trảo Nha, Đồng
Trụ), trại Voi, trại Bào Trai, xã Suối Sa (thôn Cồn Sơn, Sạ Xá), Án Đổ, Long
Ngâm, trại Đồng Đồng.
Tổng Đỗ Chử có 57 xã, trang, thôn, trại, phường, tích: Đỗ Chử (thôn Sơn
Luật, Long Phượng, Bà Đỗ, Long Ngâm, Sơn Triều, Phú Duyệt, Xuân Chử), Hà Trung
(thôn Vĩnh Lộc, Văn Trường, Nhân Lý, Biểu Duệ, Đan Du, Chi La, Đại Đồng, Mỹ Lũ,
Duy Suối, Hoa Hạ, Đồng Nại, Hà Trung), Phú Nghĩa (thôn Quyền Hành, An Hưng, Lạc
Dị, Hưng Nhân), Hoằng Lễ (thôn Phúc Sơn, thôn Đào, thôn Vĩnh Lại, thôn Bến
Đình, thôn Địa Phác, thôn Rào, thôn Đại Hào, thôn Phúc Lâm, thôn Con Bò, thôn
Nhân Hoà, thôn Thần Đầu), xã Bỉnh Lễ (thôn Thượng, thôn Điều, thôn Phác Môn,
thôn Vĩnh Trung, thôn Hoà Luật, thôn Nhân Phác, thôn Vĩnh Ái), Hiệu Thuận, Xuân
Điện, trang Eo Kênh, trang Vạn Ích, trang Yên Điền, trang Đồng Nghĩa, thôn Vạn
Cảnh, phường Trung Hoà, phường Võng Nhi, trại Cấy Gạo, trại Vọng Liễu, sách
Tăm, trại Bá Canh, xóm Long Hoa, Long Thuỷ, phường Diên Tượng, tích Ngân Tượng,
phường Trú Tượng.
Các thôn trang trong huyện phiêu bạt: thôn Bạo Tuyền, thôn Thì Hạ, trang
Hội An, thôn Hải Khẩu.
Huyện Thạch Hà: 7 tổng, 54 xã, thôn, trang, sở, giáp, đội, vạn.
Tổng Thượng Nhất có 7 xã, đội, vạn: Tông Lỗ, Hà Hoàng, Hương Bạo, Nguỵ
Dương, Hoàng Cần, 2 đội Cồn Cát và Phan Long, vạn Trúc Võng.
Tổng Thượng Nhị có 8 xã, sở: Trung Tiết, Đức Lâm, Đại Tiết, Phất Náo,
Hoa Thư, Đại Mại, Đồng Môn, sở Đồn Điền.
Tổng Hạ Nhất có 9 xã, trang, giáp: Hoàng Hà, Bích Hội, thôn Nam thuộc xã
Chỉ Châu, thôn Dương Xá thuộc xã Chỉ Châu, thôn Nguyễn Xá thuộc xã Chỉ Châu,
Ngu Xá, trang Bàng Tuấn, Thu Chi, giáp Trung Thuỷ.
Tổng Hạ Nhị có 7 xã, giáp, trang: Phong Phú, Hoa Mộc, giáp Thiên Lăng,
Dương Luật, trang Đan Trản, Đạm Thuỷ, giáp Đình Côi.
Tổng Trung có 9 xã, vạn: Đan Chế, Đồng Lưu, Vĩnh Lưu, Ngọc Điền, Phù Việt,
Ngọc Luỹ, Châu Lâm, Đan Hoạch, Vạn Kỳ Xuyên.
Tổng Đông có 8 xã: Thái Hoà, Đông Bàn Thạch, Y Trụ, Việt Xuyên, Tiên
Lương, Bạng Châu, Hoa Dung, Đô Hành.
Tổng Đoài có 6 xã: Bàn Thạch, Trảo Nha, Dục Vật, Cổ Kênh, thôn Thượng Suối
thuộc Suối Thạch, thôn Hạ Suối thuộc xã Suối Thạch.
Huyện Thiên Lộc: 7 tổng, 85 xã, thôn, phường, trang, trại, vạn [không kể
5 xã, thôn trong huyện đã phiêu bạt].
Tổng Minh Lương có 7 xã, thôn: An Lãng (thôn Ngọc Sơn, thôn Vĩnh Ninh),
Bân Xá (thôn Quỳnh Lâm, thôn Phúc Sơn), Bình Lãng, Minh Lương, Vân Chàng.
Tổng Độ Liêu có 17 xã, thôn: Độ Liêu (2 thôn Nham Chiêu và Thái Xá, thôn
Cao Xá, thôn Đông Xá, thôn Bùi Xá), Kiệt Thạch (thôn Kỳ Trúc, thôn An Đồng, Yên
Mỹ, thôn Vĩnh Lộc), Thổ Vượng (thôn Thượng Hồ, thôn Đoài Thiên Nam, thôn Thượng
Hoà, thôn Đông Hoà, thôn Đông Ngoã, thôn Đông Thiên Nam), Tiếp Võ, thôn Cự Lâm.
Tổng Nga Khê có 15 xã, thôn: xã Nga Khê (thôn Khố Nội, thôn Bào Ích,
thôn Điền Xá), Bạt Trạc (thôn Sơn Nê, thôn Đoài Khê, thôn Đông Sơn, thôn Cự
Khê, thôn Gia Hanh, thôn Đại Bản), Đông Lâm (thôn Khánh Đường, thôn An Hội,
thôn Cốc Hoà), Ốc Khê (thôn Nam, thôn Ốc, thôn San).
Tổng Nội Ngoại có 13 xã, thôn, phường, vạn: Nội Thiên Lộc (thôn Thuần
Chân, thôn Yên Trí), Ngoại Thiên Lộc (thôn Đoài, thôn Trung, thôn Phổ Minh), Tả
Thiên Lộc (thôn Tả Thượng, thôn Tả Hạ), Tỉnh Thạch, Hữu Thiên Lộc, vạn Hoàng
Kim, phường Võng Nhi, phường Thượng Trụ, Quảng Khuyến.
Tổng Phù Lưu có 20 xã, thôn, phường, trang: Phù Lưu Thượng, thôn Kim Chuỳ,
Phù Lưu (thôn Phù Lưu, thôn Thanh Lương, thôn Hạ Yến, thôn Ngọc Mỹ, thôn Đại Lữ),
Đỉnh Lữ, Vũ Cái, Phù Viên (thôn Phiên Xá, thôn Phù Lưu), Ích Hậu (thôn Ích Hậu,
thôn Đông Thượng, thôn Đông Trung, thôn Phan Xá), Phù Lưu Tràng, Yên Điềm, phường
Huyện Thị, Yên Định, Trà Lộc.
Tổng Canh Hoạch có 7 xã, vạn: Canh Hoạch, Mỹ Lộc, Thi Hoạch, Thu Hoạch,
Kim Đôi, Xuân Hải, Phù Phao.
Tổng Vĩnh Luật có 6 xã, trại: Vĩnh Luật, Xuân Tinh, Linh Đỗ, trại Vĩnh
Tuy, Mai Phụ, trại Cồn Triều, Quảng Khuyến, Anh Hoa, thôn Thượng Yến, thôn Bảo
Ngột Đoài, Ích Hậu.
Các xã, thôn trong huyện phiêu bạt: Quảng Khuyến, Anh Hoa, thôn Thượng Yến,
thôn Bảo Ngột Đoài, Ích Hậu.
Huyện Hương Sơn: có 8 tổng, 49 xã, thôn, vạn, giáp, phường.
Tổng Đỗ Xá có 9 xã, thôn, vạn: Đỗ Xá, thôn Đông Tức, Dương Trai, Bảo Thịnh,
Lạc Bồ (thôn Tứ, Đông Trường, Tứ Mỹ), vạn Đỗ Gia.
Tổng An Ấp có 6 xã, thôn, giáp: An Ấp, thôn Thọ Lộc, Tuần Lễ, giáp Ông
Bùi, Phúc Dương, giáp An Bài.
Tổng Hữu Bằng có 6 xã, trại, phường: Hữu Bằng, Tình Di, Thuỷ Mai, trại Hậu
Di Yên, Tình Diễm, phường Ngàn Phố.
Tổng Dị Ốc có 4 xã: Dị Ốc, trại Đầu, Tiên Bì, Liệt Đồn.
Tổng Đồng Công có 5 xã, thôn: Đồng Công, Phụng Công, thôn Bào, Trung Hoà
(thôn Phúc An, thôn Bào).
Tổng Thổ Hoàng có 5 xã, vạn: Thổ Hoàng, Bào Lăng, Đông Ấp, vạn Thổ
Hoàng, vạn Đỗ Gia.
Tổng Thổ Lỗi có 9 xã, trại: Thổ Lỗi, trại Hà Linh, trại Bằng Bản, trại
Dã, Chu Lễ, Phúc Lộc, Xuân Lũng, Nam Trạch, trại Động Nghi.
Tổng Bào Khê có 5 xã: Bào Khê, Bằng Thụ, Lâm Thao, Hoà Duyệt, Vân Cù.
Huyện La Sơn có 7 tổng, 60 xã, thôn, trang.
Tổng An Việt có 15 xã, thôn: An Việt Thượng (thôn Trường Xuân, thôn Thọ
Kỳ, thôn Vĩnh Thái, Vạn Phúc Trung, thôn Vĩnh Khánh, thôn Đại Dịch, thôn Vạn
Phúc Đông, thôn An Hội), An Đồng, An Trung, An Thái, (thôn Thiên Tôn, thôn An
Phú), Kính Kỵ, Ngải Lăng, An Việt Hạ.
Tổng An Hồ có 8 xã: An Hồ (thôn Nội Duyên, thôn An), Bùi Xá (thôn Thượng
Tứ, thôn Hạ Tứ, thôn Trung Ngũ), Lãng Ngạn, thôn An Thọ, Nhân Thọ.
Tổng Hoà Lâm có 14 xã, thôn, trang: Hoa Lâm, Cổ Ngu (thôn Trung Lễ, thôn
Đông Khê, thôn Thượng, thôn Thuỵ Vân), An Ninh (thôn Chế, thôn Hậu, thôn Tiền),
Quang Chiếu (thôn Đại An, thôn Gia, thôn Quang Chiếu)), Thanh Lãng, Tộ Vượng,
trang Đồng Cần.
Tổng Lai Thạch có 5 xã: Lai Thạch, Nguyệt Áo, Phúc Hải, Hằng Nga, Thông
Lưu.
Tổng Thịnh Cảo có 6 xã, thôn: Thịnh Cảo, Vĩnh Đại, Ngũ Lộc (2 thôn Phú
Vinh và thôn An Phú), Nam Ngạn, (thôn Đa Ngạn và Đa Lộc), thôn Minh Hoà thuộc
xã Nam Ngạn.
Tổng Tự Đồng có 7 xã, thôn: Tự Đồng, Quang Tễ (3 thôn Trung, Chính và Hạ),
thôn Rạng thuộc xã Quang Tễ, Lai Đồng, thôn Ngũ Khê, thôn Cẩm Trang, Đồng Văn.
Tổng Thượng Bồng có 6 xã, phường: Thượng Bồng, Hạ Bồng, An Duệ, Hoa Duệ,
Lễ Cương, phường Tăng Xây.
Huyện Nghi Xuân có 5 tổng, 45 xã, thôn, trang.
Tổng Phan Xá có 5 xã: Phan Xá, Tiên Điền, Tiên Bào, Mỹ Dường, Uy Viễn.
Tổng Tam Chế có 15 xã, thôn: Tam Chế Thượng, Hoa Phẩm, thôn Thượng thuộc
xã An Lạc, thôn Gia Tuyền thuộc xã An Lạc, thôn Trung Lộc thuộc xã An Lạc, thôn
Trung Lao thuộc xã An Lạc, Tam Chế Hạ, Lộc Châu, thôn Võng Nhi Trung, thôn Võng
Nhi Ngoại, đội Thổ Châu thuộc xã Võng Nhi, thôn Miêu Nha, thôn Võng Nhi A Bì,
thôn Phú Giang, thôn Tháp Sơn.
Tổng Cổ Đạm có 8 xã, thôn, trang: Liêu Đông, Cương Giản, Cương Đoán, Phú
Lạp, Cổ Đạm (ba thôn Kỳ Phì, An Giám và Mỹ Cầu), thôn Vân Hải thuộc xã Cổ Đạm,
Động Giản, trang Nước Ra.
Tổng Hoa Viên có 6 xã, thôn: Hoa Viên, thôn Hồng, Khải Mông, Tiên Cầu, Tả
Úc, Cồn Mộc.
Tổng Đan Hải có 6 xã, trang: Đan Hải, Đan Tràng, Đan Phố, Đan Uyên, Hội
Thống, trang Đô Uyên.
Năm Minh Mệnh thứ 12 (1831), đổi các trấn làm tỉnh, cả nước có 80 phủ,
283 huyện, 39 châu, 30 tỉnh. Trong đó, lấy 9 phủ Anh Sơn, Diễn Châu, Quỳ Châu,
Tương Dương, Trấn Ninh, Trấn Định, Trấn Tĩnh, Trấn Biên, Lạc Biên làm tỉnh Nghệ
An và hai phủ Đức Thọ, Hà Hoa làm tỉnh Hà Tĩnh, do tỉnh Nghệ An kiêm hạt, đặt
An Tĩnh Tổng đốc.
Theo "Đại Nam thực lục", tỉnh Hà Tĩnh thống trị 2 phủ là Hà
Hoa, Đức Thọ, 6 huyện là Thạch Hà, Kỳ Hoa, Hương Sơn, Thiên Lộc, Nghi Xuân, La
Sơn. Hà Tĩnhlà một số phủ huyện trước thuộc Nghệ An, nay trích ra đặt làm tỉnh.
Cùng với việc chia đặt các tỉnh, Minh Mệnh còn quy định về chia đặt quan
lại và chức sự. Tỉnh Hà Tĩnh cùng các tỉnh Quảng Trị, Ninh Bình, Hưng Yên, Quảng
Yên, Hưng Hoá, Lạng Sơn đều đặt Tuần phủ, lĩnh công việc Bố chính, lấy các chức
Tham tri, Thị lang sung bổ. Hà Tĩnh chưa có chỗ đóng tỉnh lỵ, Tuần phủ, Án sát
Hà Tĩnh tạm đóng ở phủ thành Hà Hoa.
Năm Minh Mệnh thứ 18 (1837), tách huyện Kỳ Hoa đặt huyện Hoa Xuyên, năm
thứ 21 (1840), lấy hai huyện Cam Môn và Cam Cớt của phủ Trấn Định lệ vào phủ Đức
Thọ (trên danh nghĩa).
Năm Thiệu Trị thứ nhất (1841), đổi phủ Hà Hoa làm Hà Thanh, huyện Hoa
Xuyên làm Cẩm Xuyên, huyện Kỳ Hoa làm Kỳ Anh; và lấy bốn phủ Trấn Ninh, Trấn Định,
Trấn Tĩnh, Trấn Biên của Nghệ An lệ vào tỉnh Hà Tĩnh.
Tỉnh Hà Tĩnh, lỵ sở đóng ở huyện Thạch Hà, gồm có 2 phủ, 7 huyện:
Phủ Hà Thanh: lỵ sở ở huyện Kỳ Anh, gồm 3 huyện:
Kỳ Anh: có 4 tổng, 105 xã, thôn, phường, vạn.
Cẩm Xuyên: có 4 tổng, 88 xã, thôn, trang, phường, vạn.
Thạch Hà: có 7 tổng, 55 xã, thôn, trang, phường. Gọi là Thạch Hà vì
trong lòng sông có đá.
Phủ Đức Thọ: lỵ sở đóng ở huyện La Sơn, gồm 4 huyện:
La Sơn: có 7 tổng, 61 xã, thôn, trang, phường.
Thiên Lộc: có 7 tổng, 90 xã, thôn.
Nghi Xuân: có 5 tổng, 41 xã, thôn, trang.
Hương Sơn: có 10 tổng, 57 xã, thôn.
Năm Tự Đức thứ 6 (1853), bỏ tỉnh Hà Tĩnh, thăng phủ Hà Thanh làm đạo Hà
Tĩnh và cho đạo cùng các phủ khác của tỉnh Hà Tĩnh cũ lệ vào Nghệ An.
Năm thứ 17 (1864), đạo Hà Tĩnh tách khỏi tỉnh Nghệ An, đặt 1 Chánh quản
đạo và 1 Phó quản đạo, nhưng đạo Hà Tĩnh vẫn thuộc quyền của Tổng đốc An - Tĩnh.
Theo Đồng Khánh địa dư chí thì lỵ sở của đạo Hà Tĩnh ở xã Đại Nài, tổng
Thượng Nhị, huyện Thạch Hà (nguyên là thành của huyện Thạch Hà) lĩnh 2 huyện Thạch
Hà, Cẩm Xuyên, thống hạt 1 huyện Kỳ Anh. Toàn đạo có 15 tổng, 247 xã, thôn,
trang, phường, vạn, cụ thể như sau:
Huyện Thạch Hà có 7 tổng, 65 xã, thôn, trang, phường.
Tổng Thượng Nhất: 7 xã, thôn, vạn.
Tổng Thượng Nhị: 10 xã, thôn.
Tổng Hạ Nhất: 14 xã, thôn, trang.
Tổng Hạ Nhị: 7 xã, thôn, trang.
Tổng Trung: 9 xã, vạn.
Tổng Đông: 12 xã, thôn.
Tổng Đoài: 6 xã, thôn.
Huyện Cẩm Xuyên, lỵ sở ở xã Vân Phong, tổng Vân Tản, có 4 tổng, 91 xã,
thôn, trang, phường, vạn.:*Tổng Mỹ Duệ: 24 xã, thôn.
Tổng Vân Tản: 39 xã, thôn, trang, phường.
Tổng Lạc Xuyên: 14 xã, thôn, vạn.
Tổng Thổ Ngoã: 14 xã, thôn.
Huyện Kỳ Anh, lỵ sở ở địa phận xã Nhân Canh, tổng Hà Trung, gồm có 4 tổng,
91 xã, thôn, trang, phường, vạn
Tổng Hà Trung: 22 xã, thôn.
Tổng Hoằng Lễ: 28 xã, thôn, trang, vạn.
Tổng Đỗ Chử: 19 xã, thôn, trang, vạn.
Tổng Cấp Dẫn: 22 xã, thôn, trang.
Ngoài ra, 4 huyện La Sơn, Can Lộc, Nghi Xuân và Hương Sơn thuộc phủ Đức
Thọ, tỉnh Nghệ An.
Năm Tự Đức thứ 21 (1867), tách tổng Quy Hợp, Chu Lễ, Phương Điền, Phúc Lộc,
Hương Khê đặt làm huyện Hương Khê.
Tháng 12, năm Tự Đức thứ 28 (1875) lại đặt tỉnh, trích phủ Đức Thọ lệ
vào và đặt lại Tri phủ Hà Thanh. Hai huyện Cam Môn và Cam Cớt về sau trở lại
lãnh thổ nước Lào.
Từ năm 1945 đến nay.
Sau năm 1945, bỏ cấp phủ, gọi chung là huyện. Tỉnh Hà Tĩnh có 8 huyện: Cẩm
Xuyên, Can Lộc, Đức Thọ, Hương Khê, Hương Sơn, Kỳ Anh, Nghi Xuân, Thạch Hà.
Năm 1947, hai xã Đại Hoà và Kiến An, thuộc huyện Thạch Hà được sáp nhập
vào huyện Can Lộc.
Năm 1954, huyện Kỳ Anh chia 15 xã thành 25 xã đều có tên với tiền tố Kỳ.
Năm 1958, thành lập lại thị xã Hà Tĩnh trên cơ sở tách ra từ huyện Thạch
Hà, gồm 2 phường: Bắc Hà và Nam Hà.
Năm 1961, thành lập xã Kỳ Nam thuộc huyện Kỳ Anh.
Năm 1965, thành lập xã Thạch Bàn thuộc huyện Thạch Hà và xã Cẩm Minh thuộc
huyện Cẩm Xuyên.
Năm 1968, thành lập thị trấn nông trường Thạch Ngọc thuộc huyện Thạch
Hà.
Năm 1969, thành lập xã Tân Hương thuộc huyện Đức Thọ và xã Sơn Hồng thuộc
huyện Hương Sơn.
Năm 1971, thành lập xã Sơn Thọ thuộc huyện Hương Sơn; chia tách một số
xã thuộc huyện Hương Khê.
Năm 1976, tỉnh Hà Tĩnh sáp nhập với Nghệ An, gọi là tỉnh Nghệ Tĩnh. Cùng năm, xã Ân Phú thuộc huyện Hương Sơn được chuyển về huyện Đức Thọ.
Năm 1977, thành lập và sáp nhập một số xã thuộc các huyện Nghi Xuân, Kỳ
Anh và Đức Thọ. Cùng năm, thành lập thị trấn nông trường 20-4 thuộc huyện Hương
Khê.
Thành lập xã Xuân Lĩnh (Nghi Xuân).
Thành lập xã Vọng Sơn (Kỳ Anh) trên cơ sở toàn bộ xã Kỳ Sơn và xã Kỳ Lâm.
Sáp nhập một phần xã Kỳ Giang (Kỳ Anh) vào xã Kỳ Phú.
Thành lập xã Kỳ Hà (Kỳ Anh) trên cơ sở một phần xã Kỳ Hải.
Sáp nhập một phần xã Thạch Lưu (Thạch Hà) vào xã Thạch Thượng.
Thành lập xã Trường Sơn (Đức Thọ) trên cơ sở toàn bộ xã Đức Tân và xã Đức
Trường.
Sáp nhập một phần xã Đức Giang (Đức Thọ) vào xã Đức Đồng.
Năm 1978, hợp nhất một số xã thuộc huyện Đức Thọ.
Thành lập xã Bùi Xá trên cơ sở toàn bộ xã Đức Bùi và xã Đức Xá.
Thành lập xã Yên Hồ trên cơ sở toàn bộ xã Đức Diên và xã Đức Phúc.
Thành lập xã Liên Minh trên cơ sở toàn bộ xã Đức Ninh và xã Yên Thái.
Sáp nhập toàn bộ xã Châu Phong vào xã Tùng Ánh.
Sáp nhập một phần xã Đức Bồng vào xã Đức Lạng.
Năm 1980, chia xã Vọng Sơn thuộc huyện Kỳ Anh thành 2 xã: Kỳ Lâm và Kỳ
Sơn.
Năm 1981, thành lập thị trấn Hồng Lĩnh thuộc huyện Đức Thọ.
Năm 1983, thành lập xã Nam Hương thuộc huyện Thạch Hà , trên cơ sở một
phần xã Thạch Hương.
Năm 1984, thành lập thị trấn Can Lộc thuộc huyện Can Lộc.
Thành lập thị trấn Can Lộc (Can Lộc) trên cơ sở một phần xã Đại Lộc và
xã Thiên Lộc.
Sáp nhập một phần xã Xuân Lộc (Can Lộc) vào xã Đại Lộc.
Năm 1985, thành lập một số thị trấn thuộc các huyện Hương Khê và Thạch
Hà . Cùng năm, thành lập xã Bắc Sơn thuộc huyện Thạch Hà.
Thành lập thị trấn Hương Khê (Hương Khê) trên cơ sở một phần xã Gia Phố
và xã Phú Phong.
Thành lập thị trấn Cày (Thạch Hà) trên cơ sở một phần xã Thạch Thượng và
xã Thạch Trung.
Thành lập xã Bắc Sơn (Thạch Hà) trên cơ sở một phần xã Thạch Vĩnh và xã
Thạch Lưu.
Năm 1986, thành lập thị trấn Cẩm Xuyên thuộc huyện Cẩm Xuyên. Cùng năm,
thành lập thị trấn Kỳ Anh và một số xã thuộc huyện Kỳ Anh.
Thành lập thị trấn Cẩm Xuyên (Cẩm Xuyên) trên cơ sở một phần xã Cẩm Tiến
và xã Cẩm Quan. Thị trấn Cẩm Xuyên có tổng diện tích tự nhiên 143,5 hécta với
4.393 nhân khẩu.
Thành lập một số đơn vị hành chính thuộc huyện Kỳ Anh:
- Thành lập thị trấn Kỳ Anh trên cơ sở một phần xã Kỳ Tân, Kỳ Trinh, Kỳ
Hoa, Kỳ Châu và Kỳ Hưng. Thị trấn Kỳ Anh có tổng diện tích tự nhiên 367 hécta với
6.915 nhân khẩu.
- Thành lập xã Kỳ Hợp trên cơ sở một phần xã Kỳ Tân, Kỳ Lâm và Kỳ Tây. Xã Kỳ Hợp có tổng diện tích tự nhiên 3.175 hécta với 1.287 nhân khẩu.
- Thành lập xã Kỳ Đồng trên cơ sở một phần xã Kỳ Khang, Kỳ Phú và Kỳ
Giang. Xã Kỳ Đồng có tổng diện tích tự nhiên 669 hécta với 3.318 nhân khẩu.
- Thành lập xã Kỳ Liên trên cơ sở một phần xã Kỳ Long và xã Kỳ Phương.
Xã Kỳ Liên có tổng diện tích tự nhiên 1.750 hécta với 1.723 nhân khẩu.
Năm 1988, thành lập thị trấn Nghi Xuân thuộc huyện Nghi Xuân.
Thành lập thị trấn Nghị Xuân (Nghi Xuân) trên cơ sở một phần xã Tiên Điền
và xã Xuân Giang. Thị trấn Nghi Xuân có tổng diện tích tự nhiên 81,8 hécta với
3.393 nhân khẩu.
Năm 1989, thành lập thị trấn Phố Châu thuộc huyện Hương Sơn[59]. Cùng
năm, 6 xã: Đại Nài, Thạch Linh, Thạch Phú, Thạch Quý, Thạch Trung, Thạch Yên thuộc
huyện Thạch Hà được sáp nhập vào thị xã Hà Tĩnh.
Tháng 8 năm 1991, tỉnh Hà Tĩnh được tái lập, có 9 đơn vị hành chính gồm
có thị xã Hà Tĩnh và 8 huyện: Nghi Xuân, Can Lộc, Đức Thọ, Hương Sơn, Hương
Khê, Cẩm Xuyên, Kỳ Anh, Thạch Hà, có diện tích tự nhiên 6.053km2 với số dân
1.166.107 người.
Năm 1992, thị xã Hồng Lĩnh được thành lập trên cơ sở thị trấn Hồng Lĩnh,
xã Đức Thuận, xã Trung Lương một phần xã Đức Thịnh thuộc huyện Đức Thọ, các xã
Đậu Liêu và Thuận Lộc thuộc huyện Can Lộc. Cùng năm, thành lập xã Vũ Quang thuộc
huyện Hương Khê.
Năm 1993, thành lập 2 phường Tân Giang và Trần Phú thuộc thị xã Hà Tĩnh.
Năm 1994, thành lập thị trấn Xuân An, huyện Nghi Xuân và sáp nhập thôn
Mai Hồ thuộc xã Đức Yên vào thị trấn Đức Thọ, tỉnh Hà Tĩnh.
Thành lập thị trấn Xuân An (Nghi Xuân) trên cơ sở toàn bộ xã Xuân An. Thị
trấn Xuân An có diện tích tự nhiên 1.046 hecta với 8.660 nhân khẩu.
Sáp nhập một phần xã Đức Yên (Đức Thọ) vào thị trấn Đức Thọ. Thị trấn Đức
Thọ có diện tích tự nhiên 312,03 hécta với 6.164 nhân khẩu.
Năm 1997, thành lập thị trấn Tây Sơn thuộc huyện Hương Sơn và sáp nhập
xã Cẩm Tiến vào thị trấn Cẩm Xuyên.
Thành lập thị trấn Tây Sơn (Hương Sơn) trên cơ sở một phần xã Sơn Kim và
xã Sơn Tây. Thị trấn Tây Sơn có 420 ha diện tích tự nhiên và 5.859 nhân khẩu.
Sáp nhập xã Cẩm Tiến (Cẩm Xuyên) vào thị trấn Cẩm Xuyên. Thị trấn Cẩm
Xuyên có 660,95 ha diện tích tự nhiên và 8.494 nhân khẩu.
Năm 1999, sáp nhập toàn bộ diện tích và dân số của xã Sơn Phố vào thị trấn
Phố Châu, huyện Hương Sơn; sáp nhập toàn bộ diện tích và dân số của xã Đại Lộc
vào thị trấn Can Lộc, huyện Can Lộc và đổi tên thành thị trấn Nghèn.
Sáp nhập toàn bộ xã Sơn Phố (Hương Sơn) vào thị trấn Phố Châu. Thị trấn
Phố Châu có 422 ha diện tích tự nhiên và 8.290 nhân khẩu.
Thành lập thị trấn Nghèn (Can Lộc) trên cơ sở toàn bộ xã Đại Lộc và thị
trấn Can Lộc. Thị trấn Nghèn có 1.136 ha diện tích tự nhiên và 11.824 nhân khẩu.
Năm 2000, huyện Vũ Quang được thành lập trên cơ sở 6 xã thuộc huyện Đức
Thọ (gồm: Đức Lĩnh, Đức Giang, Đức Hồng, Đức Ân, Đức Hương, Đức Bồng), 5 xã thuộc
huyện Hương Khê (Hương Đại, Hương Minh, Hương Điền, Hương Thọ, Vũ Quang) và 1
xã thuộc huyện Hương Sơn (Sơn Thọ). Huyện Vũ Quang có 62.284 ha diện tích tự
nhiên và 35.877 nhân khẩu, gồm 12 đơn vị hành chính trực.
Năm 2001, sáp nhập xã Thạch Thượng thuộc huyện Thạch Hà vào thị trấn Cày
và đổi tên thành thị trấn Thạch Hà.
Thành lập thị trấn Thạch Hà (Thạch Hà) trên cơ sở toàn bộ xã Thạch Thượng
và thị trấn Cày. Thị trấn Thạch Hà có 767 ha diện tích tự nhiên và 8.658 nhân
khẩu.
Năm 2003, thành lập một số thị trấn và đổi tên xã thuộc các huyện Vũ
Quang và Cẩm Xuyên.
Thành lập thị trấn Thiên Cầm (Cẩm Xuyên) trên cơ sở toàn bộ xã Cẩm Long.
Thị trấn Thiên Cầm có 1.401,17 ha diện tích tự nhiên và 7.510 nhân khẩu.
Thành lập thị trấn Vũ Quang (Vũ Quang) trên cơ sở toàn bộ xã Hương Đại,
một phần xã Hương Minh và xã Đức Bồng. Thị trấn Vũ Quang có 3.786 ha diện tích
tự nhiên và 2.449 nhân khẩu.
Đổi tên xã Vũ Quang (Vũ Quang) thành xã Hương Quang
Năm 2004, 5 xã: Thạch Hạ, Thạch Môn, Thạch Đồng, Thạch Hưng, Thạch Bình
thuộc huyện Thạch Hà được sáp nhập vào thị xã Hà Tĩnh; thành lập một số phường
thuộc thị xã Hà Tĩnh; giải thể các thị trấn nông trường để thành lập xã, thị trấn
thuộc các huyện Thạch Hà và Hương Khê; chia tách một số xã thuộc các huyện
Hương Sơn và Kỳ Anh.
Sáp nhập một phần huyện Thạch Hà (toàn bộ 5 xã: Thạch Hạ, Thạch Môn, Thạch
Đồng, Thạch Hưng, Thạch Bình) vào thị xã Hà Tĩnh.
- Thành lập phường Hà Huy Tập trên cơ sở toàn bộ xã Thạch Phú. Phường Hà
Huy Tập có 200,67 ha diện tích tự nhiên và 4.020 nhân khẩu.
- Thành lập phường Đại Nài trên cơ sở toàn bộ xã Đại Nài. Phường Đại Nài
có 425,71 ha diện tích tự nhiên và 5.748 nhân khẩu.
Thị xã Hà Tĩnh có 5.618,62 ha diện tích tự nhiên và 77.306 nhân khẩu, có
15 đơn vị hành chính trực thuộc gồm 6 phường và 9 xã.
Giải thể thị xã nông trường Thạch Ngọc (Thạch Hà). Thành lập xã Ngọc Sơn
trên cơ sở toàn bộ thị xã nông trường Thạch Ngọc. Xã Ngọc Sơn có 2.076,12 ha diện
tích tự nhiên và 2.438 nhân khẩu.
Giải thể thị xã nông trường 20/4 (Hương Khê). Thành lập xã Hương Trà
trên cơ sở toàn bộ thị trấn nông trường 20/4. Xã Hương Trà có 1.513 ha diện
tích tự nhiên và 2.437 nhân khẩu.
Giải thể xã Sơn Kim (Hương Khê). Thành lập xã Sơn Kim 1 và Sơn Kim 2
trên cơ sở toàn bộ xã Sơn Kim.
Thành lập xã Kỳ Trung (Kỳ Anh) trên cơ sở một phần xã Kỳ Văn, Kỳ Giang,
Kỳ Tây, Kỳ Tiến và Kỳ Phong. Xã Kỳ Trung có 3.384,70 ha diện tích tự nhiên và
2.371 nhân khẩu.
Năm 2007, thành lập một số phường thuộc thị xã Hà Tĩnh; huyện Lộc Hà được
thành lập trên cơ sở 7 xã ven biển của huyện Can Lộc và 6 xã ven biển của huyện
Thạch Hà. Cùng năm, thị xã Hà Tĩnh trở thành thành phố Hà Tĩnh.
Thành lập một số phường thuộc thị xã Hà Tĩnh:
- Thành lập phường Nguyễn Du trên cơ sở một phần các phường Bắc Hà, Trần Phú và các xã Thạch Quý, Thạch Linh, Thạch Trung. Phường Nguyễn Du có 220,33 ha diện tích tự nhiên và 4.615 nhân khẩu.
- Thành lập phường Văn Yên trên cơ sở một phần phường Tân Giang và các
xã Thạch Yên, Thạch Quý. Phường Văn Yên có 253,42 ha diện tích tự nhiên và
3.843 nhân khẩu.
- Thành lập phường Thạch Quý trên cơ sở phần còn lại xã Thạch Quý. Phường
Thạch Quý có 358,03 ha diện tích tự nhiên và 5.920 nhân khẩu.
- Thành lập phường Thạch Linh trên cơ sở phần còn lại xã Thạch Linh. Phường
Thạch Linh có 606,12 ha diện tích tự nhiên và 5.960 nhân khẩu.
Thành lập huyện Lộc Hà trên cơ sở một phần huyện Can Lộc (toàn bộ các xã
Ích Hậu, Hồng Lộc, Phù Lưu, Bình Lộc, Tân Lộc, An Lộc, Thịnh Lộc) và huyện Thạch
Hà (toàn bộ các xã Thạch Kim, Thạch Bằng, Thạch Châu, Mai Phụ, Hộ Độ, Thạch Mỹ).
Huyện Lộc Hà có 11.830,85 ha diện tích tự nhiên và 86.213 nhân khẩu, có 13 đơn
vị hành chính trực thuộc
Thành lập thành phố Hà Tĩnh trên cơ sở toàn bộ thị xã Hà Tĩnh. Thành phố
Hà Tĩnh có 5.632 ha diện tích tự nhiên và 117.546 nhân khẩu, có 16 đơn vị hành
chính trực thuộc, gồm 10 phường và 6 xã.
Năm 2009, thành lập một số phường thuộc thị xã Hồng Lĩnh.
Thành lập phường Trung Lương (TX. Hồng Lĩnh) trên cơ sở toàn bộ xã Trung
Lương. Phường Trung Lương có 823,94 ha diện tích tự nhiên và 6.148 nhân khẩu.
Thành lập phường Đức Thuận (TX. Hồng Lĩnh) trên cơ sở toàn bộ xã Đức Thuận.
Phường Đức Thuận có 853,51 ha diện tích tự nhiên và 6.056 nhân khẩu.
Thành lập phường Đậu Liêu (TX. Hồng Lĩnh) trên cơ sở toàn bộ xã Đậu
Liêu. Phường Đậu Liêu có 2.431,04 ha diện tích tự nhiên và 5.451 nhân khẩu.
Sáp nhập một phần các xã Hương Long, Gia Phố, Phú Phong, Phú Gia (Hương
Khê) vào thị trấn Hương Khê. Thị trấn Hương Khê có 566,25 ha diện tích tự nhiên
và 10.768 nhân khẩu.
Năm 2015, tách thị trấn Kỳ Anh và 11 xã: Kỳ Hà, Kỳ Ninh, Kỳ Lợi, Kỳ
Trinh, Kỳ Thịnh, Kỳ Long, Kỳ Liên, Kỳ Phương, Kỳ Nam, Kỳ Hưng, Kỳ Hoa để thành
lập thị xã Kỳ Anh.
Thành lập thị xã Kỳ Anh trên cơ sở một phần huyện Kỳ Anh (toàn bộ thị trấn
Kỳ Anh và 11 xã Kỳ Hà, Kỳ Hoa, Kỳ Hưng, Kỳ Long, Kỳ Liên, Kỳ Lợi, Kỳ Nam, Kỳ
Ninh, Kỳ Phương, Kỳ Thịnh, Kỳ Trinh)
Thành lập các phường thuộc thị xã Kỳ Anh:
- Thành lập phường Kỳ Liên trên cơ sở toàn bộ xã Kỳ Liên. Phường Kỳ Liên
có 1.290,2 ha diện tích tự nhiên và 7.146 nhân khẩu.
- Thành lập phường Kỳ Long trên cơ sở toàn bộ xã Kỳ Long. Phường Kỳ Long
có 2.136,53 ha diện tích tự nhiên và 9.891 nhân khẩu.
- Thành lập phường Kỳ Phương trên cơ sở toàn bộ xã Kỳ Phương. Phường Kỳ
Phương có 3.548,33 ha diện tích tự nhiên và 8.255 nhân khẩu.
- Thành lập phường Kỳ Thịnh trên cơ sở toàn bộ xã Kỳ Thịnh. Phường Kỳ Thịnh
có 4.084,26 ha diện tích tự nhiên và 11.399 nhân khẩu.
- Thành lập phường Kỳ Trinh trên cơ sở toàn bộ xã Kỳ Trinh. Phường Kỳ
Trinh có 4.748,16 ha diện tích tự nhiên và 5.904 nhân khẩu.
- Thành lập phường Sông Trí trên cơ sở toàn bộ thị trấn Kỳ Anh. Phường
Sông Trí có 514,68 ha diện tích tự nhiên và 11.612 nhân khẩu.
Thị xã Kỳ Anh có 28.025,03 ha diện tích tự nhiên, 85.508 nhân khẩu và 12
đơn vị hành chính cấp xã, gồm 06 phường và 06 xã.
Năm 2018, thành lập thị trấn Đồng Lộc thuộc huyện Can Lộc trên cơ sở giải
thể xã Đồng Lộc.Thị trấn Đồng Lộc có 18,69 km2 diện tích tự nhiên và 6.076 người.
Năm 2019, sắp xếp các đơn vị hành chính cấp xã thuộc tất cả các đơn vị
hành chính của tỉnh Hà Tĩnh (trừ thị xã Hồng Lĩnh).
Sắp xếp các đơn vị hành chính cấp xã thuộc thành phố Hà Tĩnh:
- Thành lập xã Đồng Môn trên cơ sở toàn bộ xã Thạch Đồng và xã Thạch Môn.
Xã Đồng Môn có 8,93 km2 diện tích tự nhiên và quy mô dân số 6.934 người.
- Sau khi sắp xếp, thành phố Hà Tĩnh có 15 đơn vị hành chính cấp xã, gồm
05 xã và 10 phường.
Sắp xếp các đơn vị hành chính cấp xã thuộc thị xã Kỳ Anh:
- Thành lập phường Hưng Trí trên cơ sở toàn bộ phường Sông Trí và xã Kỳ
Hưng. Phường Hưng Trí có 19,96 km2 diện tích tự nhiên và quy mô dân số 13.413
người.
- Sau khi sắp xếp, thị xã Kỳ Anh có 11 đơn vị hành chính cấp xã, gồm 06
phường và 05 xã.
Sắp xếp các đơn vị hành chính cấp xã thuộc huyện Kỳ Anh:
- Thành lập xã Lâm Hợp trên cơ sở toàn bộ xã Kỳ Lâm và xã Kỳ Hợp. Xã Lâm
Hợp có 61,65 km2 diện tích tự nhiên và quy mô dân số 7.207 người.
- Sau khi sắp xếp, huyện Kỳ Anh có 20 đơn vị hành chính cấp xã.
Sắp xếp các đơn vị hành chính cấp xã thuộc huyện Cẩm Xuyên:
- Thành lập xã Nam Phúc Thăng trên cơ sở toàn bộ xã Cẩm Nam, Cẩm Phúc và
Cẩm Thăng. Xã Nam Phúc Thăng có 23,27 km2 diện tích tự nhiên và quy mô dân số
11.797 người.
- Thành lập xã Yên Hòa trên cơ sở toàn bộ xã Cẩm Yên và Cẩm Hòa. Xã Yên
Hòa có 23,00 km2 diện tích tự nhiên và quy mô dân số 8.229 người.
- Sau khi sắp xếp, huyện Cẩm Xuyên có 23 đơn vị hành chính cấp xã, gồm
21 xã và 02 thị trấn.
Sắp xếp các đơn vị hành chính cấp xã thuộc huyện Thạch Hà:
- Sáp nhập toàn bộ xã Thạch Thanh vào thị trấn Thạch Hà. Thị trấn Thạch
Hà có 14,93 km2 diện tích tự nhiên và quy mô dân số 13.647 người.
- Thành lập xã Tân Lâm Hương trên cơ sở toàn bộ xã Thạch Tân, Thạch Lâm
và Thạch Hương. Xã Tân Lâm Hương có 20,59 km2 diện tích tự nhiên và quy mô dân
số 14.214 người.
- Thành lập xã Việt Tiến trên cơ sở toàn bộ xã Phù Việt, Việt Xuyên và
Thạch Tiến. Xã Việt Tiến có 20,01 km2 diện tích tự nhiên và quy mô dân số 9.226
người.
- Thành lập xã Lưu Vĩnh Sơn trên cơ sở toàn bộ xã Thạch Lưu, Thạch Vĩnh và Bắc Sơn. Xã Lưu Vĩnh Sơn có 41,00 km2 diện tích tự nhiên và quy mô dân số 12.760 người.
- Thành lập xã Nam Điền trên cơ sở toàn bộ xã Nam Hương và Thạch Điền.
Xã Nam Điền có 47,18 km2 diện tích tự nhiên và quy mô dân số 7.221 người.
- Thành lập xã Đỉnh Bàn trên cơ sở toàn bộ xã Thạch Đỉnh và Thạch Bàn.
Xã Đỉnh Bàn có 22,46 km2 diện tích tự nhiên và quy mô dân số 6.895 người.
- Sau khi sắp xếp, huyện Thạch Hà có 22 đơn vị hành chính cấp xã, gồm 21
xã và 01 thị trấn.
Sắp xếp các đơn vị hành chính cấp xã thuộc huyện Lộc Hà:
- Thành lập thị trấn Lộc Hà trên cơ sở toàn bộ xã Thạch Bằng. Thị trấn Lộc
Hà có 9,39 km2 diện tích tự nhiên và quy mô dân số 9.624 người.
- Thành lập xã Bình An trên cơ sở toàn bộ xã An Lộc và xã Bình Lộc. Xã
Bình An có 9,28 km2 diện tích tự nhiên và quy mô dân số 8.035 người.
- Sau khi sắp xếp, huyện Lộc Hà có 12 đơn vị hành chính cấp xã, gồm 11
xã và 01 thị trấn.
Sắp xếp các đơn vị hành chính cấp xã thuộc huyện Can Lộc:
- Sáp nhập toàn bộ xã Tiến Lộc vào thị trấn Nghèn. Thị trấn Nghèn có
18,33 km2 diện tích tự nhiên và quy mô dân số 16.913 người.
- Thành lập xã Kim Song Trường trên cơ sở toàn bộ xã Kim Lộc, Song Lộc
và Trường Lộc. Xã Kim Song Trường có 15,94 km2 diện tích tự nhiên và quy mô dân
số 8.905 người.
- Thành lập xã Khánh Vĩnh Yên trên cơ sở toàn bộ xã Khánh Lộc, Vĩnh Lộc
và Yên Lộc. Xã Khánh Vĩnh Yên có 18,63 km2 diện tích tự nhiên và quy mô dân số
10.244 người.
- Sau khi sắp xếp, huyện Can Lộc có 18 đơn vị hành chính cấp xã, gồm 16
xã và 02 thị trấn.
Sắp xếp các đơn vị hành chính cấp xã thuộc huyện Nghi Xuân:
- Thành lập thị trấn Tiên Điền trên cơ sở toàn bộ thị trấn Nghi Xuân và xã Tiên Điền. Thị trấn Tiên Điền có 5,05 km2 diện tích tự nhiên và quy mô dân số 5.656 người.
- Thành lập xã Đan Trường trên cơ sở toàn bộ xã Xuân Đan và xã Xuân Trường.
Xã Đan Trường có 13,68 km2 diện tích tự nhiên và quy mô dân số 7.301 người.
- Sau khi sắp xếp, huyện Nghi Xuân có 17 đơn vị hành chính cấp xã, gồm
15 xã và 02 thị trấn.
Sắp xếp các đơn vị hành chính cấp xã thuộc huyện Đức Thọ:
- Sáp nhập toàn bộ xã Đức Yên vào thị trấn Đức Thọ. Thị trấn Đức Thọ có
6,70 km2 diện tích tự nhiên và quy mô dân số 11.728 người.
- Thành lập xã Bùi La Nhân trên cơ sở toàn bộ xã Bùi Xá, Đức La và Đức
Nhân. Xã Bùi La Nhân có 13,61 km2 diện tích tự nhiên và quy mô dân số 6.634 người.
- Thành lập xã Lâm Trung Thủy trên cơ sở toàn bộ xã Đức Lâm, Trung Lễ và
Đức Thủy. Xã Lâm Trung Thủy có 15,02 km2 diện tích tự nhiên và quy mô dân số
10.637 người.
- Thành lập xã Thanh Bình Thịnh trên cơ sở toàn bộ xã Đức Thanh, Đức Thịnh
và Thái Yên. Xã Thanh Bình Thịnh có 13,64 km2 diện tích tự nhiên và quy mô dân
số 14.061 người.
- Thành lập xã Tùng Châu trên cơ sở toàn bộ xã Đức Tùng và xã Đức Châu.
Xã Tùng Châu có 9,61 km2 diện tích tự nhiên và quy mô dân số 3.371 người.
- Thành lập xã Quang Vĩnh trên cơ sở toàn bộ xã Đức Quang và xã Đức
Vĩnh. Xã Quang Vĩnh có 9,27 km2 diện tích tự nhiên và quy mô dân số 3.129 người.
- Thành lập xã An Dũng trên cơ sở toàn bộ xã Đức An và xã Đức Dũng. Xã
An Dũng có 24,71 km2 diện tích tự nhiên và quy mô dân số 8.366 người.
- Thành lập xã Hòa Lạc trên cơ sở toàn bộ xã Đức Hòa và xã Đức Lạc. Xã
Hòa Lạc có 16,31 km2 diện tích tự nhiên và quy mô dân số 5.663 người.
- Thành lập xã Tân Dân trên cơ sở toàn bộ xã Đức Long và xã Đức Lập. Xã
Tân Dân có 17,22 km2 diện tích tự nhiên và quy mô dân số 7.395 người.
- Sau khi sắp xếp, huyện Đức Thọ có 16 đơn vị hành chính, gồm 15 xã và 01 thị trấn.
Sắp xếp các đơn vị hành chính cấp xã thuộc huyện Hương Sơn:
- Thành lập xã Tân Mỹ Hà trên cơ sở toàn bộ xã Sơn Tân, Sơn Mỹ và Sơn
Hà. Xã Tân Mỹ Hà có 13,98 km2 diện tích tự nhiên và quy mô dân số 5.384 người.
- Thành lập xã An Hòa Thịnh trên cơ sở toàn bộ xã Sơn An, Sơn Hòa và Sơn
Thịnh. Xã An Hòa Thịnh có 14,04 km2 diện tích tự nhiên và quy mô dân số 6.233
người.
- Thành lập xã Kim Hoa trên cơ sở toàn bộ xã Sơn Phúc, Sơn Mai và Sơn Thủy.
Xã Kim Hoa có 46,49 km2¬ diện tích tự nhiên và quy mô dân số 7.698 người.
- Thành lập xã Quang Diệm trên cơ sở toàn bộ xã Sơn Quang và xã Sơn Diệm.
Xã Quang Diệm có 34,32 km2 diện tích tự nhiên và quy mô dân số 6.566 người.
- Sau khi sắp xếp, huyện Hương Sơn có 25 đơn vị hành chính cấp xã, gồm
23 xã và 02 thị trấn.
Sắp xếp các đơn vị hành chính cấp xã thuộc huyện Vũ Quang:
- Sáp nhập một phần xã Hương Minh vào xã Hương Quang, sáp nhập một phần
xã Hương Quang vào xã Hương Điền. Sau khi điều chỉnh, xã Hương Quang có 213,84
km2 diện tích tự nhiên và quy mô dân số 594 người; xã Hương Điền có 152,38 km2
diện tích tự nhiên và quy mô dân số 369 người; xã Hương Minh có 39,84 km2 diện
tích tự nhiên và quy mô dân số 2.589 người.
- Thành lập xã Quang Thọ trên cơ sở toàn bộ xã Hương Quang và xã Quang
Thọ. Xã Quang Thọ có 257,94 km2 diện tích tự nhiên và quy mô dân số 2.944 người.
- Thành lập xã Thọ Điền trên cơ sở toàn bộ xã Sơn Thọ và xã Hương Điền.
Xã Thọ Điền có 198,29 km2 diện tích tự nhiên và quy mô dân số 3.279 người.
- Sau khi sắp xếp, huyện Vũ Quang có 10 đơn vị hành chính cấp xã, gồm 09
xã và 01 thị trấn.
Sắp xếp các đơn vị hành chính cấp xã thuộc huyện Hương Khê:
- Thành lập xã Điền Mỹ trên cơ sở toàn bộ xã Phương Mỹ và xã Phương Điền.
Xã Điền Mỹ có 63,80 km2 diện tích tự nhiên và quy mô dân số 4.763 người.
- Sau khi sắp xếp, huyện Hương Khê có 21 đơn vị hành chính cấp xã, gồm 20 xã và 01 thị trấn.
Cho đến năm 2019, tỉnh Hà Tĩnh gồm có 13 đơn vị hành chính: 1 thành phố,
2 thị xã và 10 huyện, với 216 xã, phường và thị trấn.
Thành phố Hà Tĩnh có 10 phường: Bắc Hà, Đại Nài, Hà Huy Tập, Nam Hà,
Nguyễn Du, Tân Giang, Thạch Linh, Thạch Quý, Trần Phú, Văn Yên và 5 xã: Đồng
Môn, Thạch Bình, Thạch Hạ, Thạch Hưng, Thạch Trung.
Thị xã Hồng Lĩnh có 5 phường: Bắc Hồng, Đậu Liêu, Đức Thuận, Nam Hồng,
Trung Lương và xã Thuận Lộc.
Thị xã Kỳ Anh có 6 phường: Hưng Trí, Kỳ Liên, Kỳ Long, Kỳ Phương, Kỳ Thịnh,
Kỳ Trinh và 5 xã: Kỳ Hà, Kỳ Hoa, Kỳ Lợi, Kỳ Nam, Kỳ Ninh.
Huyện Cẩm Xuyên có 2 thị trấn: Cẩm Xuyên, Thiên Cầm và 21 xã: Cẩm Bình,
Cẩm Duệ, Cẩm Dương, Cẩm Hà, Cẩm Hưng, Cẩm Lạc, Cẩm Lĩnh, Cẩm Lộc, Cẩm Minh, Cẩm
Mỹ, Cẩm Nhượng, Cẩm Quan, Cẩm Quang, Cẩm Sơn, Cẩm Thạch, Cẩm Thành, Cẩm Thịnh,
Cẩm Trung, Cẩm Vịnh, Nam Phúc Thăng, Yên Hòa.
Huyện Can Lộc có 2 thị trấn: Nghèn, Đồng Lộc và 16 xã: Gia Hanh, Khánh
Vĩnh Yên, Kim Song Trường, Mỹ Lộc, Phú Lộc, Quang Lộc, Sơn Lộc, Thanh Lộc,
Thiên Lộc, Thuần Thiện, Thượng Lộc, Thường Nga, Trung Lộc, Tùng Lộc, Vượng Lộc,
Xuân Lộc.
Huyện Đức Thọ có thị trấn Đức Thọ và 15 xã: An Dũng, Bùi La Nhân, Đức Đồng,
Đức Lạng, Hòa Lạc, Lâm Trung Thủy, Liên Minh, Quang Vĩnh, Tân Dân, Tân Hương,
Thanh Thịnh Bình, Trường Sơn, Tùng Ảnh, Tùng Châu, Yên Hồ.
Huyện Hương Khê có thị trấn Hương Khê và 20 xã: Điền Mỹ, Gia Phố, Hà
Linh, Hòa Hải, Hương Bình, Hương Đô, Hương Giang, Hương Lâm, Hương Liên, Hương
Long, Hương Thủy, Hương Trà, Hương Trạch, Hương Vĩnh, Hương Xuân, Lộc Yên, Phú
Gia, Phú Phong, Phúc Đồng, Phúc Trạch.
Huyện Hương Sơn có 2 thị trấn: Phố Châu, Tây Sơn và 23 xã: An Hòa Thịnh,
Kim Hoa, Quang Diệm, Sơn Bằng, Sơn Bình, Sơn Châu, Sơn Giang, Sơn Hàm, Sơn Hồng,
Sơn Kim 1, Sơn Kim 2, Sơn Lâm, Sơn Lễ, Sơn Lĩnh, Sơn Long, Sơn Ninh, Sơn Phú,
Sơn Tây, Sơn Tiến, Sơn Trà, Sơn Trung, Sơn Trường, Tân Mỹ Hà.
Huyện Kỳ Anh có 20 xã: Kỳ Bắc, Kỳ Châu, Kỳ Đồng, Kỳ Giang, Kỳ Hải, Kỳ
Khang, Kỳ Lạc, Kỳ Phong, Kỳ Phú, Kỳ Sơn, Kỳ Tân, Kỳ Tây, Kỳ Thọ, Kỳ Thư, Kỳ Thượng,
Kỳ Tiến, Kỳ Trung, Kỳ Văn, Kỳ Xuân, Lâm Hợp.
Huyện Lộc Hà có thị trấn Lộc Hà và 11 xã: An Bình, Hộ Độ, Hồng Lộc, Ích
Hậu, Mai Phụ, Phù Lưu, Tân Lộc, Thạch Châu, Thạch Kim, Thạch Mỹ, Thịnh Lộc.
Huyện Nghi Xuân có 2 thị trấn: Tiên Điền, Xuân An và 15 xã: Cổ Đạm,
Cương Gián, Đan Trường, Xuân Giang, Xuân Hải, Xuân Hội, Xuân Hồng, Xuân Lam,
Xuân Liên, Xuân Lĩnh, Xuân Mỹ, Xuân Phổ, Xuân Thành, Xuân Viên, Xuân Yên.
Huyện Thạch Hà có thị trấn Thạch Hà và 21 xã: Đỉnh Bàn, Lưu Vĩnh Sơn,
Nam Điền, Ngọc Sơn, Tân Lâm Hương, Thạch Đài, Thạch Hải, Thạch Hội, Thạch Kênh,
Thạch Khê, Thạch Lạc, Thạch Liên, Thạch Long, Thạch Ngọc, Thạch Sơn, Thạch Thắng,
Thạch Trị, Thạch Văn, Thạch Xuân, Tượng Sơn, Việt Tiến.
Huyện Vũ Quang có thị trấn Vũ Quang và 9 xã: Ân Phú, Đức Bồng, Đức
Giang, Đức Hương, Đức Liên, Đức Lĩnh, Hương Minh, Quang Thọ, Thọ Điền.
Xứ Nghệ là tên chung của vùng Hoan Châu cũ (bao gồm cả Nghệ An và Hà Tĩnh) từ thời nhà Hậu Lê. Hai tỉnh này cùng chung một vùng văn hóa gọi là văn hóa Lam Hồng , có chung biểu tượng là núi Hồng và sông Lam, mặc dù núi Hồng Lĩnh nằm trọn trong đất Hà Tĩnh và sông Lam nằm ở ranh giới giữa Nghệ An và Hà Tĩnh. Trung tâm của Xứ Nghệ nằm ở hai bên dòng sông Lam là phủ Đức Quang và phủ Anh Đô khi xưa, tức là các huyện Hương Sơn, Đức Thọ, Can Lộc, Nghi Xuân, thị xã Hồng Lĩnh của Hà Tĩnh và các huyện Thanh Chương, Nghi Lộc, thành phố Vinh, Hưng Nguyên, Nam Đàn, Đô Lương, Anh Sơn của Nghệ An ngày nay."
PHÁC THẢO PHONG THỦY HÀ TĨNH. BÀI 3.
PHẦN I.
PHÁC HỌA CHÂN DUNG MỘT VÙNG ĐẤT.
III. ĐỒNG BẰNG.
Đồng bằng chiếm 25 % diện tích tự nhiên toàn tỉnh (
1660 km2). Địa hình rất phức tạp, nhiều tầng , nhiều bậc , độ dốc lớn,lại bị đồi
núi, sông hói chia cắt manh múm. Những thung lũng Ngàn Sâu, Ngàn Phố do sự vận
động tạo sơn ở Đại tân sinh làm đứt gãy, để lại nhiều lớp đá núi to nhỏ khác
nhau, địa thế gồ ghề, bị nước xói mòn và do quá trình cải tạo đất nhiều đời mà
trở nên tương đối bằng phẳng.Đất ba Huyện Hương Khê, Vũ Quang, Hương Sơn, ruộng
đồng nằm trong thung lũng ven núi và các bãi bồi hẹp ven sông, chỉ có vùng tam
giác từ núi Mồng Gà đến ngã ba Tam Soa, nơi hợp lưu 2 sông Ngàn Sâu, Ngàn Phố
là rộng một chút. Vùng núi Trà Sơn từ Thượng Đức Thọ, Thượng Can Lộc và Tây Thạch
Hà , Cẩm Xuyên, Kỳ Anh cũng đều là những đồng điền hẹp, nhiều nơi là những mảnh
“rọng rú “( ruộng núi ) rất hẹp. Cánh đồng phía Đông Bắc Kỳ Anh , rộng nhất Huyện,
cũng chỉ là một thung lũng bốn bề là núi, có con sông Kinh Hạ đổ qua. Nghi Xuân
có cánh đồng rìa Đông dãy Hồng Lĩnh là rộng và tốt, còn mé biển từ Cửa Hội trở
vào cho đến Lộc Hà , Thạch Hà , Cẩm Xuyên, Kỳ Anh, trừ những nơi núi lấn ra biển
chỉ là bãi cát biển hẹp cằn cỗi mà thôi.
Dải đồng bằng quan trọng nhất từ Hạ Đức Thọ kéo qua Hạ
Can Lộc , Thạch Hà,Cẩm Xuyên. Phần đầu từ mé Đông Tây Thiên Nhẫn tới mé Đông Bắc
dãy Trà Sơn, thuộc đất La Sơn cũ , nay là đất Đức Thọ và một phần Can Lộc, nằm
trong lưu vực sông La, sông Lam, do phù sa các sông lớn bồi đắp nên ruộng đất tốt.
Phần giữa và cuối , nằm lọt giữa Trà Sơn và các núi lẻ ven biển từ Thị xã Hồng Lĩnh vào tận Cẩm Xuyên. Thời xa xưa
đây là “ Vịnh Vinh , “Vịnh Hà Tĩnh “, thời kỳ biển Kỷ Đệ tứ , khi biển lùi để
lại lớp trầm tích biển, chứa nhiều vỏ sò điệp. Các dãy núi 2 bên bị xâm thực ,
bào mòn, chuồi xuống , phủ lên trên, bồi tích dần mà thành.
Do tình hình cấu tạo như trên, nên đất đai ít màu mỡ,
gần núi thì đất khô, cứng, gần biển thì chua mặn, bạc màu. Lại thêm thời tiết rất
khắc nhiệt, mùa Hạ thì gió Nam Lào gây hạn hán, mùa Thu thì mưa, lũ lụt bão,
mùa màng thường thất bát. Để có được những cánh đồng như ngày nay, phải qua
hàng trăm hàng nghìn năm cải tạo, đặc biệt là do nước tưới….
Đồng bằng là nơi dân cư đông đúc. Ở Đức Thọ, mật độ
dân số lên đến 598 người/km2, có làng phải ăn ở chen chúc, thiếu đất ruộng cày
cấy. Dần dần người ta lên vùng núi khai khẩn đất đai. ( Hà Tĩnh – Đất văn vật Hồng Lam – Thái Kim Đỉnh).
IV.BỜ BIỂN.
Bờ biển Hà Tĩnh dài 137 km , vùng lãnh hải rộng 18400
km2. Trừ một số nơi núi mọc lấn ra, và các cửa sông chia cắt, còn là bãi bằng
phẳng do cát biển từ dòng chảy trong vịnh Bắc bộ bồi tích.GS.Hle Breton qua
nghiên cứu gia phả các họ Nguyễn ở Thượng Xá ( Nghi Lộc ) đã viết trong “An
Tĩnh cổ lục “ Bờ biển ở thế kỷ XIV cách bờ biển ngày nay ( đầu thế kỷ XX –
TKD chú ) 2 km về phía Tây. Đoạn bờ biển
Nghi Xuân và Lộc Hà ( Một phần các Huyện Can Lộc và Thạch Hà cũ ), từ Cửa Hội đến
Cửa Sót dài khoảng 38 km ),trừ một quãng ngắn ở Cửa Gián, nơi mút cuối Hồng
Lĩnh mọc lấn ra , còn là bãi bằng phẳng. Phía Nam Cửa Sót, mỏm Bắc núi Nam Giới
phóng ra biển thành mũi Lố, có nhiều đá ngầm hiểm trở, thuyền bè qua lại rất
khó khăn, nên có câu “Đi qua Mũi Lố mà kinh “. Đoạn từ cuối núi Nam Giới- Huyện
Thạch Hà đến Cửa Nhượng Bạn, cuối Huyện Cẩm Xuyên, khoảng trên 20 km cũng là
bãi cát bằng phẳng, chỉ ở mé Đông núi Thiên Cầm có một bãi đá.Trước Cửa Nhượng
có hòn Boớc ( Đại Trập, Tiểu Trập ) là bãi đá cao chỉ khoảng 5-6 m, kéo dài khoảng
800m. “ Ngoài khơi có đám rạn và..” là câu vè nói về dải đá ây. Xa hơn , phía
ngoài Hòn Én ( Yến Đảo ). Phía Nam Cửa Nhượng là núi Tượng Tỵ, trông giống như
con voi vươn vòi ra biển. Từ đây vao tới Mũi Độc, cuối dãy Hoành Sơn là bờ biển
Huyện Kỳ Anh, dài tới 63 km. Đoạn này có Núi Dẫn, Núi Bàn Độ, núi Cao Vọng và
núi Hoành Sơn mọc lấn ra biển tạo thành Mũi Dung, Mũi Dòn, Mũi Đao, Mũi Độc, đá
lô nhô , lởm chởm, chỉ có từng đoạn ngắn là bãi cát bằng. Tuy nhiên cảnh quan ở
nơi đây lại rất đẹp. Đặc biệt mé Nam Cửa Khẩu, ngọn Đỉnh Chùa cuối dãy Cao Vọng
vươn xa ra biển theo hướng Đông Bắc gọi là Mũi Dòn, tạo thành 2 vùng biển sâu
và kín. Phía Bắc núi là Vũng Áng ở làng Vĩnh Áng, phía Nam núi là vũng Yên Ao, cũng gọi là vũng Đình Chùa, ở
làng Phác Môn ( Nay đều thuộc Xã Kỳ Lợi ). Ngoài Mũi Dòn không xa là đảo Sơn
Dương ( Hòn Con Dê ), xa hơn là Hòn Con Chim.
Bờ biển Hà Tĩnh có 6 cửa biển lớn nhỏ .
1/ Phía Bắc là Cửa Hội : Nằm giữa hai huyện Nghi Lộc ( Nghệ An ) và Nghi Xuân ( Hà Tĩnh ) , nơi sông Ngàn Cả ( Lam Giang ) đổ ra biển . hàng năm , sông đưa một khối lượng nước khổng lồ qua đây nên dòng chảy rất mạnh . Do đó có câu “ Cửa Hội khó vào – Cửa Trào khó ra “ . Sách xưa chép tên là Cửa Đơn Hay hoặc Cửa Đan Nhai . Khoảng thế kỷ XVI , có xã Hội Thống nên gọi là Cửa Hội ( Thống ). Cửa Hội là cửa biển lớn ở Hà Tĩnh , thuyền bè qua đây ngược lên Phố Phù Thạch , chợ Sa Nam xưa , và các cảng Bến Thủy , Xuân Hải ngày nay .
2/ CỬA ĐỘNG GIÁN : Cuối Huyện Nghi Xuân ở Xã Động Gián có cửa lạch nhỏ, gọi là Lạch Kèn (Đồng Kèn), từ Rào Mỹ Dương xuống đổ ra biển, thường gọi là Cửa Động Gián nay đã bị bồi lấp.
3/CỬA SÓT : Nằm giữa hai huyện Thiên Lộc và Can Lộc và Thạch Hà . Từ năm 1921 là đất
Thạch Hà , và hiện nay nằm giữa hai huyện Lộc Hà và Thạch Hà , do nước hai con
sông Hoàng Hà và Rào Cái hợp lưu ở ngã ba Sơn , đổ vào sông Sót ( Sót giang hay
Luật giang ) mà ra biển . Hơn 200 năm trước , cửa biển ở trên Xã Dương Luật (
sách cổ chép là Cửa Dương Luật ), phía Nam dãy Nam Giới , giữa hai xã Thạch Kim
( Kim Đôi cũ ) và Thạch Bàn . Cửa Sót là đường thủy quan trọng vào thành phố Hà
Tĩnh .
4/CỬA NHƯỢNG : Nằm trên đất xã Cẩm Nhượng ( Nhượng Bạn cũ ) , Huyện Cẩm Xuyên , do
nước sông Hội , sông Quèn, sông Rác hợp lưu ở cuối xã Cẩm Lộc mà đổ ra biển .
Xưa kia , cửa biển ở mé Bắc núi Thiên Cầm , trên đất xã Kỳ La , gọi là cửa Kỳ
La , cuối đời Lê , mới chuyển xuống phía Nam , qua làng Nhượng Bạn.
5/CỬA KHẨU: Chính là Hà Hoa hải khẩu đời Trần được gọi tắt lâu ngày thành quen , nằm
trên đất Xã Hải Khẩu , nay là Xã Kỳ Ninh Huyện Kỳ Anh , do nước sông Kinh nối
với sông Rác và sông Quèn ( Quyền giang ) cùng nhiều khe suối hợp ở sông Vịnh
mà chảy ra biển . Cửa Khẩu là cửa ngõ cuối cùng con đường thủy của Nam Đại Việt
xưa thông ra biển , từng là quân cảng chốt trước Trấn lỵ Dinh Cầu thời Lê .
Ngày nay là đường thủy thông lên thị trấn Kỳ Anh , và qua đường biển nối với
cảng Vũng Áng .
6/CỬA NƯỚC MẶN: Cuối Huyện Kỳ Anh xưa còn có cửa Nước Mặn ( Xích Mộ hay Xích
Lỗ ) , do nước khe Du , khe Di , khe Bò …từ Đèo Ngang đổ xuống chảy ra phía Bắc
Hoành Sơn , nay thuộc đất xã Kỳ Nam . Vào thế kỷ XV , đoàn thuyền chiến của Vua
Lê Thánh Tông từng lưu trú tại đây , nhưng nay cửa biển đã bị bồi lấp .
Bến đò Hộ Độ. Ảnh Sỹ Ngọ.
( Hà Tĩnh – Đất văn vật Hồng Lam – Thái Kim Đỉnh).
PHẦN I.
PHÁC HỌA CHÂN DUNG MỘT VÙNG ĐẤT.
II. SÔNG NGÒI.
Hà Tĩnh núi rừng nhiều mà sông suối cũng lắm. Ở vùng
Ngàn Trươi, cứ 1 km2 đất, có tới 2 km suối. Ngay ở đồng bằng nhiều nơi Rào, Hói
cũng lượn vòng quanh ngang dọc. Cả tỉnh có hơn 20 con sông với tổng chiều dài
400 km, và lưu vực rộng trên 5436 kn2. Tuy nhiên , sông ở Hà Tĩnh cũng đều ngắn
và hẹp, độ dốc cao, dòng chảy thường quanh co, gấp khúc. Sông ngòi các Huyện
phía Bắc tỉnh chỉ là chi lưu của sông Ngàn Cả. Còn ở các Huyện phía Nam , nhiều
sông nhỏ nối mạng với nhau, cùng đổ về 1 hướng, đến cửa sông mới phình rộng ra.
1/ SÔNG NGÀN CẢ - LAM GIANG :
Với 2 chi thượng nguồn là Ngàn Phố , Ngàn Sâu. Là con
sông tiêu biểu của Tỉnh Hà Tĩnh.
“ Miền Nam Châu đây chỉ vùng Hồng – lam . Hồng là núi
Hồng Lĩnh, tên thổ âm là Rú Hống, Lam là sông Lam Giang , hạ lưu sông Cả. Vùng
này chính là trung tâm điểm của xứ Hoan Châu.
Sông Lam ở hướng Tây Bắc chảy xuống, len lỏi vào giữ 3
Huyện Thanh Chương ( bờ Nam ), Lương Sơn ( Phủ Anh ) và Nam Đàn ( bờ Bắc ).{
Bây giờ là địa giới 2 Huyện Thanh Chương và Nam Đàn khác hẳn trước , hai Huyện
đều có đất ở 2 bên sông } . Về phía Nam có 2 ngọn nguồn: Ngàn Phố ở Huyện Hương
Sơn , từ phía Tây lại, Ngàn Sâu ở Huyện Hương Khê từ phương Nam ra. Hai ngọn
nguồn này len núi mà tới hợp với nhau ở ngả 3 Tam Soa dưới chân núi Tùng Lĩnh
và đầu dãy núi Thiên Nhận .(Gần đó bấy giờ có đồn Linh Cảm và đền thờ Đinh Liệt
. Đền này trước ở trên đỉnh núi , sau vì làm đồn giành mất chỗ nên dời đi chỗ
khác ở phía Hữu ngạn sông Phổ ).Hai dòng
hợp thành sông La Giang . Tam Soa còn cách cửa bể 40 cây số . La Giang quanh co
, uốn khúc Đông tiến rồi lại Bắc tiến , gặp sông Lam ở phía Nam chân núi Nghĩa
Liệt ( Lam Thành ) , gần bến đò Phù Thạch ( đò Rum ). Bến đò Phù Thạch này là
nơi hiểm yếu của vùng Hồng Lam. Bên Bắc có Phủ Hưng Nguyên, phía Nam là Phủ Đức
Thọ( Huyện La Sơn ). Chỗ này còn cách Cử Hội chừng 30 cây số. Từ đó Lam Giang
chảy sang phương Đông , gặp núi Ngũ Lĩnh ở chân núi Ngũ Mã ( Chợ Củi ), cho nên
đổi hướng lên phương Bắc. Chảy qua Gành Bến Thủy, gần núi Mèo và ngăn chia núi
Dũng Quyết ( Rú Quyết ) ở Bắc và núi Hồng Lĩnh ở phía Nam. Vượt qua chỗ hẹp, liền
chảy qua 2 Huyện Nghi Xuân ( Nam ) và Huyện Nghi Lộc ( xưa là Chân Phúc rồi
Chân Lộc ) mà vào Đông Hải ở Cửa Hội Thống. Trước cửa Hội Thống có 2 đảo Song
Ngư.
Nói tóm lại , triền sông lam có rất nhiều thắng cảnh .
Đứng chỗ nào xung quanh cũng thấy núi, mà ở núi nào cũng đầy dấu tích xưa,
thành xưa, bãi chiến trường, nơi ẩn dật. Nhà La Sơn Phu Tử ở về phương Nam ,
nên cạnh núi Nhạc Sạn, phía Tây Nam Hồng lĩnh.”
3/ SÔNG NGÀN MO.
Đoạn sông ngã ba ở Na Kinh bây giờ chính là Kênh Na ,
xưa được đào nối sông Ngàn Mọ thông với sông Thượng Long ( Cũng từ Mỹ Duệ xuống
), chảy về hướng Đông Nam nhập vào sông Gia Hội. Đến Cầu Họ ( Gọi là sông Họ -
Hộ giang ) thì quặt hướng Đông đổ ra Cửa Nhượng. Cùng đổ ra Cửa Nhượng còn có
Sông Quèn ( Quyền giang ), Sông Rác ( Lạc Giang ) và sông Gia Hội là nơi hội thủy cuối cùng cuối Xã Cẩm Lộc trước
khi ra biển.
Ở thượng nguồn các sông ở trên, từ Nam Thạch Hà đến Bắc
Kỳ Anh , có tới 4 hồ chứa nước lớn nhỏ được xây dựng trong ngót 40 năm qua : Bộc Nguyên, Kẻ Gỗ,Thượng
Tuy và sông Rác.
PHÁC THẢO PHONG THỦY HÀ TĨNH.
Mở đầu : Sau hơn 20
năm điền dã, lăn lộn khắp nơi trong đất Hà Tĩnh( chút xíu nữa làm rể Đức Thọ),
dienbatn đã tạm gọi là hiểu biết một chút về một vùng Địa Linh – Nhân Kiệt
này.Cái hiểu biết tuy còn thô lậu, song kết hợp với những tư liệu sưu tầm được
qua thực tế và qua đọc sách , dienbatn muốn viết lại một chút làm tư liệu , ngõ
hầu như muốn có chút nào đó đền ơn những
người dân thật thà, chất phác và rất tình cảm ở đây đã giúp đỡ dienbatn trong
những lần điền dã. Cũng một lần nhận lỗi với một số vị quan chức mà dienbatn đã
có dịp phục vụ là dienbatn đã sử dụng tiền các vị đưa cho , sử dụng cho những
người nghèo khổ thì nhiều mà thực ra sử dụng cho các vị đó thì ít. May mà những
vị đó ngày nay đều thành công ,thành danh. Vậy thì mọi chuyện coi như xí xóa nhé.Chỉ
mong những người con Hà Tĩnh khi thành công ,thành danh thì luôn đoàn kết
thương yêu nhau , quan tâm giúp đỡ những người dân quê hương mình và làm được
nhiều việc tốt cho đất Mẹ Việt Nam. Xin cảm ơn nhiều lắm thay. Dienbatn.
PHẦN I.
PHÁC HỌA CHÂN DUNG MỘT VÙNG ĐẤT.
I. ĐỊA HÌNH.
( Trích từ cuốn HÀ TĨNH – THÁI KIM ĐỈNH).
Theo các tài liệu Địa chất , thì ở thời đại Nguyên sinh và Cổ sinh còn
sót lại bán đảo Trung Ấn , và nhiều núi non , sau khi xâm thực trở thành nền đất
mòn , một lớp nham thạch phủ lên , tạo ra Đới Trường Sơn.Đến Đại trung sinh ,
có sự chấn động tạo sơn , các nếp gãy nhô lên tụt xuống, làm lẫn lộn đá hoa
cương , tinh thạch , sa thạch, để lại các dãy núi có tính chất trung gian ở
vùng Ngàn Sâu, Rào Nậy , đồng thời lớp trầm tích đứt gãy phù lên lớp trầm tích
của đới Trường Sơn , tạo ra Đới Hoành Sơn . Ở Đại Tân sinh , do kiến tạo
Hymalaya dữ dội ,nền đất mòn cũ bị kênh, tạo thành các thung lũng Ngàn Sâu,
Ngàn Phố. Biển tiến đưa trầm tích vào, hình thành các dãy Hồng Lĩnh,Nam Giới.Bước
vào kỷ Đệ tứ- Kỷ Nhân sinh , vùng đất Hà Tĩnh đã trở thành lục địa. Phía Tây là
núi gồm có các dãy Trường Sơn,Thiên Nhẫn, Trà Sơn,Hoành Sơn;Phía Đông là đồng bằng
và một phần đang trong quá trình bồi đắp.Biển tiến ở Kỷ đệ tứ ,toàn bộ đồng bằng
phía Đông lại ngập dưới nước . Các dãy Hồng
Lĩnh , Nam Giới trở thành quần đảo, các dãy Hoành Sơn , Thiên Nhẫn thành bán đảo
và tạo ra các vùng vịnh. Sau đó biển lại rút dần, đồng bằng Hà Tĩnh trở thành cảnh
quan gần như ngày nay.
Quá trình kiến tạo lâu dài vùng đất này có đủ các loại hình đồi núi,
sông suối, đồng bằng.
Núi đồi chiếm ¾ diện tích tự nhiên toàn tỉnh, được cấu tạo bằng đủ các
loại Hoa cương, Tinh thạch,Sa thạch, Đá vôi có các Sơn hệ Trường Sơn ,Trà Sơn –
Hoành Sơn ở phía Tây và các hệ núi lẻ ở đồng bằng , ven biển phía Đông.
1/ HỆ TRƯỜNG SƠN .
Dãy Pulaileng – Rào Cỏ , một phần của Trường Sơn Bắc, chạy dọc biên giới
Việt –Lào suốt 143 km, giữa Hà Tĩnh và Khăm Muộn với những đỉnh cao phía Tây :
Toóc nác léc ( 1041 m ),Bà Mụ ( 1367 m), Giăng Màn ( 936 m). Rú Bành ( 646 m) ở
Hương Sơn ; Cẩm Lĩnh ( 973 m ) ở Vũ Quang; Rú Hóp ( 936 m ), và cao nhất là ngọn
Rào Cỏ (2286 m) ở Hương Khê. Núi trải rộng và thấp dần về phía Đông, đến tận Tả
ngạn sông Ngàn Sâu, kết thúc ở mút cuối dãy Đại Hàm , có độ cao trung bình
400-500 m. Phủ lên núi đồi là thảm rừng già bốn mùa xanh thẳm nên được gọi là
núi Giăng Màn ( Khai trướng Sơn ).
Từ Giăng màn đổ ra hàng nghìn khe suối ,đầu nguồn của các Rào,các nậm, của
các sông Ngàn Phối, Ngàn Trươi,Ngàn Sâu.Thiên nhiên Giăng Màn hùng vĩ và là kho
tài nguyên vô giá. Khe Vũ Môn có thác Ba bậc…ngoài trăm dặm trông như một làn
khói sừng sững trong núi xanh, tương truyền hàng năm cứ đến ngày 4/4 cá Gáy vượt
qua khe này sẽ được hóa Rồng.( Đại nam Nhất Tống Chí) ,Ao nước mặn - Hàm Trì : Chu vi chừng 40 trượng , nước
sâu không thể lường,vị nước rất mặn . là dấu vết của biển từ Đại Cổ sinh . Khe
Nước Sốt ( Nậm Chốt ) : “ Nước hơi đen bốc lên như khói , nóng có thể luộc gà
được , là suối khoáng vào loại nóng nhất (75 độ C), trữ lượng lớn nhất nước ta.
Đặc biệt trong vườn Quốc gia Vụ Quang, còn lại một phần rừng nguyên sinh,cho ta
thất cảnh quan đại ngàn thời xa xưa.
2/HỆ HOÀNH SƠN.
Bắt đầu từ dãy Trà Sơn – Dải tiền duyên của dãy Giăng Màn.Cùng thuộc hệ
này còn có dãy Thiên Nhẫn “999 ngọn “ trên đất Thanh Chương,Nam Đàn tỉnh Nghệ
An, kết thúc ở bờ Đông dòng sông Phố và bờ Bắc sông La thuộc đất Hương Sơn ,Đức
Thọ,Hà Tĩnh.
Dãy Trà Sơn khởi đầu là Rú Thông – Tùng Lĩnh (56m),kéo dài từ Đức Thọ
qua Can Lộc-Thạch Hà vào Cẩm Xuyên –Kỳ Anh.Có 4 mạch núi chạy song song.Nối với
Rú Thông trên đất Đức Thọ là những núi đồi thấp chỉ từ 300 m đổ xuống đến dải đồi
núi thấp ở Can Lộc tạo thành mạch thứ nhất. Hai mạch giữa có các ngọn Bò Đực
(196 m), Thành Đá Đen, Rú Toan ( 442 m ). Mạch thứ 4 là dải đồi thấp, từ Hữu ngạn
sông Ngàn Sâu đổ xuống đến Truông Bát thì 4 mạch cài bện vào nhau, đi về phía
Nam.Từ vùng Vọng Liệu, núi chạy theo hướng Đông Nam ra bờ biển,kết thúc ở Mũi
Đao,Mũi Độc.Đó là dãy Hoành Sơn với nhiều ngọn cao từ 400-650 m. Có ngọn Ba Cốc
cao 256 m .Đèo Ngang đi qua Hoành Sơn ở độ cao 256 m từ xưa là cửa ngõ phía Nam
xứ Nghệ thông vào Thuận Quảng.
Trà Sơn – Hoành Sơn ngày trước , cũng như Trường Sơn bao phủ một thảm rừng
già mà ít nhiều dấu vết còn lưu lại trong khu bảo tồn thiên nhiên Kẻ Gỗ trên đất
3 Huyện Cẩm Xuyên, Hương Khê,Kỳ Anh.
3/HỆ NÚI LẺ.
Dải dọc đồng bằng ven biển từ Nghi Xuân vào Kỳ Anh , có hàng chục dãy
núi , ngọn núi ,cao trung bình trên dưới 100m đến 600 m.
-
DÃY HỒNG LĨNH 99 NGỌN . Trải rộng 30 km2 trên đất 3
Huyện Nghi Xuân, Can Lộc,Lộc Hà và Thị xã Hồng Lĩnh, được tạo nên vào Đại tân
sinh .Phần lớn các ngọn cao từ 200-500 m, chỉ có vài ngọn cao trên 600 m. Cao
nhất là Rú Ông cao 676 m. Từ lâu đời , Hồng Lĩnh được coi là Danh sơn xứ Nghệ,là
Danh sơn nước Nam với đại ngàn hùng vĩ, với những huyền thoại và di tích lịch sử
văn hóa nổi tiếng.
-
Rú Bờng – Cồn Bờng. Nằm trên địa phận các Xã An Lộc,
Bình Lộc,Thịnh Lộc,Thạch Bằng Huyện Lộc Hà. Đây là núi đá Hoa cương ,có 3 ngọn,
ngọn cao nhất 213 m. Chân núi mé Tây Nam xải rộng có 5 cụm đá lô nhô, mỗi cụm
có một hòn “đá Tướng “ cao to hơn đứng giữa. Do đó bãi ấy được gọi là “Ngũ quân
xuất trận “. Xưa người ta cho rằng núi hình con cá lớn dương vây, lại như con
chim lớn vỗ cánh nên mới lấy tên cá Côn chim Bằng mà đặt tên. Tương truyền mộ Tổ
Nguyễn Hữu Chỉnh táng tại đây, nên tước phong của ông là Bằng Quận công.
-
Núi Nam Giới. Như tên gọi là biên giới Việt – Chiêm
vào thế kỷ X. Con sông Hà Hoàng từ ngã ba Sơn đổ ra Cửa Sót hồi ấy. Cho đến đầu
thế kỷ XIX, còn đi qua Xã Dương Luật, phía Nam núi, được coi là ranh giới tự
nhiên .Bên kia sông còn có hòn núi nhỏ nằm trên đất Thạch Bàn, Thạch Đỉnh bây
giờ, gọi là Hòn Mốc ( Mộc Sơn ). Sách cổ chép “Hữu Nam Giới “(67 m). Núi Nam Giới
xưa có tên Quỳnh Sơn , cao nhất là ngọn Treo Cờ (375 m). Ngọn phía Bắc có tên
Quỳnh Viên , tương truyền là nơi Chử Đồng Tử được sư Phật Quang truyền dạy và
tu hành đắc đạo ở đây. Ngọn núi nổi tiếng này còn truyền trong câu chuyện Quỳnh
Viên xưa ( Thơ Lê Thánh Tông ).
-
Từ Can Lộc vào Cẩm Xuyên , trên dải đồng bằng ven biển
, có hàng chục ngọn núi nhỏ nằm rải rác. Dân gian bảo là những hòn đá văng ra
khi ông Đùng xây núi.
-
Thiên Cầm . (116 m ). Tương truyền Vua Hùng qua đây
nghe tiếng đàn Trời mà đặt tên như vậy. Và Vua Hồ Quý Ly bị quân Minh bắt ở đây
, hiện còn cái hang sâu gọi là hang Hồ Quý Ly. Trên núi có ngôi chùa cổ Cầm Sơn
, và dưới núi là Thị trấn du lịch Thiên Cầm.
-
Hai ngọn Phượng Hoàng và Lạc Sơn ( Rú Rác ) , cuối Huyện
Cẩm Xuyên , tiếp với các ngọn núi thuộc dãy Trà Sơn kéo xuống , kề lưng với Rú
Voi ở địa đầu Huyện Kỳ Anh . Rú Voi ( các sách xưa chép là núi Ngọc Thạch hay núi Tiên Chưởng ), hình như con voi . Nhánh
Đông Bắc vươn ra biển , giống vòi voi nên gọi là Tượng Tỵ. Đời Lê lập trường
nuôi voi ở đây, do đó Xã nay sau có tên là Tuần Tượng , dân gian gọi là Voi –
Quán Voi.Kề với Rú Voi có núi Kỳ Đầu ( 117 m ) “Như lá cờ vươn cao “ , nằm trên
đất làng Như Nhật , có ngọn sát biển gọi là Bằng Sư , hè thu có chim Cu Kì (
Sơn Cưu ) về tụ tập , dân địa phương làm bẫy đánh bắt .Cu Kì và tôm Hùm là đặc
sản của vùng Kỳ Anh . Phía Nam núi Kỳ Đầu , dọc biển lại có các ngọn Rú Vàng,
Nhà Trần, động Trúc Viên ( 213m), Đế Cậy ( 248 m ),Càn Hương và phía Nam các
núi này là núi Bàn Độ , núi Cao Vọng …Tương truyền xưa Hồ Hán Thương bị quân
Minh đuổi bắt ở núi này . Từ Càn Sơn núi vòng theo hướng Đông Bắc kéo dài 8 km
ra tận biển , gọi là Mũi Dòn . Sách cổ chép theo phiên âm Hán – Việt là núi Ô
Tôn (230 m ). Phía bắc Mũi Dòn là Vũng Áng , phía nam là Vũng Yên và ngoài khơi
là đảo Sơn Dương.Hiện ở đây đang xây dựng bến cảng và khu kinh tế Vũng Áng.
Núi Nài năm 1976. Ảnh Sỹ Ngọ
Xin tri ân những gì Thày đã dạy cho chúng em.
dienbatn